behawioryzm

behawioryzm

[ang. behaviour ‘zachowanie się’],

kierunek w psychologii, który powstał na początku XX w. i stanowił aż do połowy lat 70. jeden z podstawowych paradygmatów tzw. psychologii akademickiej; zwanej też teorią zachowania, teorią bodźca–reakcji lub teorią s–r (ang. stimulus–reaction).

Za główny przedmiot badań psychologii uznawał zachowanie się (behaviour) człowieka. Behawioryzm ukształtował się w USA (jego promotorem był amerykański psycholog J.B. Watson) w opozycji do tradycyjnej „psychologii umysłu”, która koncentrowała się na analizowaniu tzw. treści świadomości; odrzucił, jako nienaukową, podstawową dla tej psychologii metodę introspekcji, postulował zaś stosowanie w badaniach psychologicznych metod obiektywnych, spełniających wymóg społecznej sprawdzalności uzyskiwanych za ich pomocą wyników; zamiast zajmowania się zjawiskami świadomości, które nikomu poza doznającym podmiotem nie są bezpośrednio dostępne, proponował badanie obserwowalnego zachowania się ludzi i zwierząt (behawioryzm zakładał, że podstawowe prawidłowości zachowania się są wspólne wszystkim organizmom żywym). Przez zachowanie behawiorysta rozumiał zespół reakcji ruchowych oraz zmian fizjologicznych, którymi organizm odpowiada na sytuację, tj. na zespół bodźców fizycznych płynących ze środowiska naturalnego i społecznego; zadaniem psychologii powinno być badanie związków między bodźcami (s — ang. stimulus) a reakcjami (r — ang. reaction), co w skrócie wyraża formuła s–r, by na tej podstawie móc przewidywać, a także — odpowiednio manipulując warunkami zewnętrznymi — wpływać na zachowanie. U podstaw tak sformułowanego programu leży założenie, że całość zachowania się człowieka, jego rozwój i jego osobowość (rozumiana jako system nawyków, czyli ustabilizowanych połączeń s–r) są przede wszystkim wynikiem działających na jednostkę (teraz i w przeszłości) bodźców i aby zachowanie wyjaśnić nie trzeba odwoływać się do żadnych procesów wewnętrznych; w szczególności behawioryzm przeciwstawiał się interpretowaniu zachowania człowieka w kategoriach wrodzonych tendencji lub instynktów, podstawowe znaczenie przypisując wytwarzaniu się i utrwalaniu w ciągu życia jednostki związków s–r, a więc uczeniu się określonych reakcji na określone bodźce (stąd behawioryzm bywał też nazywany teorią uczenia się).

Behawioryzm miał swych prekursorów wśród przedstawicieli materialistycznej filozofii oświecenia (La Mettrie), socjologii pozytywizmu (A. Comte), europejskiej psychologii obiektywnej (W. McDougall, H. Pieron), bezpośredni zaś impuls do jego powstania dała zoopsychologia amerykańska (J. Loeb, M. Yerkes, E. Thorndike) oraz badania fizjologów rosyjskich I. Sieczenowa i I. Pawłowa. Radykalny program Watsona spotkał się z ostrą krytyką psychologów klasycznych, z czasem zaczął budzić wątpliwości wśród zwolenników; doprowadziły one do prób jego modyfikacji i powstania licznych odłamów behawioryzmu określanych wspólną nazwą neobehawioryzmu. Pierwszy z rewizją paradygmatu s–r wystąpił E.C. Tolman, który wskazywał, że zachowanie człowieka nie jest łańcuchem pojedynczych, „molekularnych” połączeń bodźca i reakcji, ale ma charakter całościowy, „molarny”, jego przebieg jest celowy, ukierunkowany przez różnego rodzaju centralne, związane z samym podmiotem, „zmienne pośredniczące” między bodźcem a reakcją (Tolman nadawał im głównie znaczenie poznawcze), co wyraża zmodyfikowany schemat s–o–r. Idee te, w różny sposób interpretowane, podjęli inni reformatorzy behawioryzmu, jak: C.L. Hull, K.W. Spence, O.H. Mowrer. Ważną rolę w historii behawioryzmu odegrał B.F. Skinner, który co prawda podtrzymał, a nawet zradykalizował podstawowe założenia teorii, ale głównie uwagę poświęcił praktycznym wnioskom z niej wynikającym, zwłaszcza zaś możliwości modyfikowania zachowania człowieka przez tzw. warunkowanie sprawcze; zainicjował on rozwój takich dziedzin praktycznych, jak nauczanie programowane w dydaktyce i terapia behawioralna w psychoterapii. Mimo swych licznych ograniczeń behawioryzm przyczynił się do pozytywnych przemian metodologicznych w psychologii i poszerzenia przedmiotu jej badań; dzięki behawioryzmowi psychologia przekształciła się z nauki o zjawiskach psychicznych, posługującej się głównie metodą introspekcji, w naukę o mechanizmach regulacyjnych zachowania się człowieka; sam system, zwłaszcza w swej radykalnej postaci, należy już do historii nauki, ale z jego dorobku badawczego korzysta zarówno współczesna teoria, jak i praktyka psychologiczna. Behawioryzm wywarł wpływ też na nauki społeczne; jego oddziaływanie w tej dziedzinie przejawiało się niekiedy, jak np. w przypadku G. Homansa, w wykorzystywaniu twierdzeń psychologii behawiorystycznej do wyjaśniania zjawisk społecznych, częściej jednak — w naśladowaniu ogólnej postawy naukowej behawioryzmu (nacisk na obserwację zewnętrzną itp.), zapożyczaniu niektórych terminów oraz klasyfikowaniu nauk społecznych jako nauk o zachowaniu się jednostek (behavioral sciences), co nie musiało oznaczać zgody teoretycznej z behawioryzmem; tak więc np. tzw. behawioryzm społeczny, reprezentowany przez G.H. Meada oraz innych amerykańskich pragmatystów społecznych, nie eliminował pojęcia świadomości, lecz przeciwnie, zakładał, że pomiędzy bodźcem a reakcją występuje ogniwo pośrednie w postaci interpretacji, określającej każdorazowo charakter bodźca i wpływającej w ten sposób na wybór reakcji.

Bibliografia

I. KUSTRZEBA Znak i znaczenie w psychologii behawiorystycznej, Warszawa 1967;

J.B. WATSON Behawioryzm oraz psychologia, jak widzi ją behawiorysta, Warszawa 1990.