dziecko
 
Encyklopedia PWN
dziecko,
med., psychol. człowiek w pierwszym okresie postnatalnego rozwoju osobniczego (ontogeneza), od chwili urodzenia do zakończenia procesu wzrastania;
według teologii chrześcijańskiej i innych religii — już od poczęcia, do zakończenia procesu dorastania. Odznacza się intensywną przemianą materii, w której procesy syntezy składników chemicznych organizmu przeważają nad procesami ich rozpadu; decyduje to o rozrastaniu i dojrzewaniu tkanek, narządów, układów i usprawnianiu ich czynności, ma też wpływ na dojrzewanie i rozwój psychiki dziecka, gdyż rozwój fizyczny jest ściśle powiązany z rozwojem psychicznym. Charakterystyczną cechą morfologiczną jest zwiększająca się z wiekiem wysokość ciała, tzw. główny typ rozwoju, zgodnie z którym przebiega wzrost poszczególnych kości, mięśni i w zasadzie masy ciała dziecka; przyrosty wysokości w kolejnych fazach rozwoju dziecka są różne. Tempo wzrostu stanowi cechę indywidualną dziecka, toteż stan dojrzałości biologicznej, mierzony wiekiem fizjologicznym, jest zwykle bardzo zróżnicowany w danej populacji równolatków; np. wysokość ciała, jego masa, liczba wyrżniętych zębów, czas pierwszej miesiączki — wykazują odchylenia poniżej lub powyżej wartości przeciętnych dla danej populacji; obserwowana zmienność zjawisk rozwoju znajduje odbicie w normach rozwojowych ujmowanych w szerokich granicach wartości cech. Źródłem zmienności międzyosobniczej są różnice składu genetycznego (genotyp) i zróżnicowanie warunków, w jakich rozwijają się dzieci, o przebiegu i efektach procesów rozwojowych decyduje bowiem ciągłe współdziałanie między czynnikami dziedzicznymi i środowiskowymi: genotyp wyznacza dziedziczne predyspozycje do rozwoju poszczególnych cech, realizowane pod wpływem bodźców konkretnego środowiska. Stopień oddziaływania tych dwóch układów czynników (dziedzicznych i środowiskowych) na rozwój różnych cech jest różny; grupy krwi, płeć, listewki skórne, cechy rasowe, np. kształt głowy, barwa skóry i włosów — są determinowne wyłącznie przez genotyp; natomiast masa ciała, większość cech psychicznych — odznaczają się dużą plastycznością i podlegają zmianom pod wpływem bodźców środowiska, przy czym dla rozwoju psychicznego niezwykle ważny jest proces wychowawczy (wychowanie), a dla rozwoju umysłowego nauczanie. Dla osiągnięcia najlepszych pełnych efektów rozwoju biologicznego i psychicznego dziecka, ważne jest aby przebiegał on w optymalnych warunkach środowiskowych. W rozwoju dziecka rozróżnia się 5 podstawowych okresów: okres niemowlęcy (od urodzenia do połowy 2. roku życia) charakteryzuje szczególnie intensywny rozwój fizyczny i ruchowy; w 4. miesiącu dziecko podwaja masę, a w końcu 1. roku — potraja, długość ciała zwiększa się o 50%; w 7.–8. miesiącu wyrzynają się pierwsze zęby; w 6.–7. miesiącu dziecko zaczyna siadać, w 9. przybiera postawę stojącą, w 12. stawia pierwsze samodzielne kroki; w rozwoju ruchowym powstają coraz bardziej złożone związki czasowe o charakterze odruchów warunkowych; od 6. miesiąca dziecko chwyta przedmioty pod kontrolą wzroku, w 8.–9. manipuluje przedmiotami; rozpoczyna się rozwój mowy poprzedzony gruchaniem (3. miesiąc życia) i gaworzeniem (6. miesiąc); w 11.–12. miesiącu dziecko rozumie już znaczenie kilkunastu słów a kilka wymawia; okres poniemowlęcy (2.–3. rok życia) to czas szybkiego usamodzielniania się; przyrost masy ok. 3–4 kg rocznie, wzrostu ok. 10 cm; dziecko umie już dobrze chodzić; mocz i kał oddaje świadomie (opanowanie zwieraczy); szybki rozwój mowy wyraża się umiejętnością budowania prostych zdań; zaczyna się rozwijać i różnicować życie uczuciowe (dziecko potrafi cieszyć się i wstydzić); następuje rozwój pamięci i myślenia konkretno-obrazowego; okres wczesnego dzieciństwa (3.–6. rok życia), zwany też wiekiem pytań, cechuje dynamiczny rozwój spostrzeżeń i poznawania otaczającego świata, szybki rozwój koordynacji i precyzji ruchów oraz duża ruchliwość dziecka; przyrost masy wynosi ok. 2–3 kg rocznie, wzrostu ok. 5–7 cm; rozwija się myślenie słowno-logiczne, słownictwo bogaci się i różnicuje (pod koniec tego okresu dziecko zna ok. 3 tysiące słów); w życiu uczuciowym pojawiają się tzw. uczucia wyższe — etyczne, społeczne itp.; dominują zabawy tematyczne, konstrukcyjne i grupowe; okres wczesnoszkolny (późnego dzieciństwa, dziewczęta 7.–10., chłopcy 7.–12. rok życia) charakteryzuje zmniejszenie przyrostu wysokości ciała, natomiast zwiększenie przyrostu masy; następuje zmiana zębów mlecznych na stałe; w działalności dziecka miejsce zabaw zajmuje stopniowo nauka; następuje szybki rozwój mowy (świadome używanie reguł gramatycznych), pamięci (staje się ona trwała), uwagi; kształtuje się umiejętność myślenia logiczno-abstrakcyjnego i rozwój wiedzy o świecie; okres dojrzewania płciowego (dziewczęta 11.–16., chłopcy 13.–18. rok życia), w którym następuje szybki przyrost wzrostu i masy ciała; jest to okres intensywnego dojrzewania płciowego, co uzewnętrznia się powstaniem jaskrawych różnic w budowie dziewcząt i chłopców (dziewczynki nabierają kobiecych kształtów, pojawia się pierwsza miesiączka, chłopcy stają się całkowicie sprawni fizycznie, zwiększa się masa mięśni, zmieniają się rysy twarzy, pojawia się zarost); budzi się popęd płciowy, wzmaga się pobudliwość układu nerwowego, rozwija się życie psychiczne i uczuciowe; pojawia się krytycyzm myślowy, zainteresowania zawodowe, ustalają się poglądy społeczno-moralne (kształtowanie się osobowości człowieka). W okresie dziecięcym występują choroby dla dziecka charakterystyczne, jak też choroby niezależne od wieku, postępowanie lekarskie musi być jednak zawsze dostosowane do swoistości organizmu dziecka (dziecięce choroby, pediatria).
Sytuacja prawna. W świetle obowiązującego prawa polskiego oraz Konwencji praw dziecka uchwalonej przez ONZ 1989, która jest podstawowym aktem prawa międzynarodowego, regulującym status prawny dziecka, dzieckiem jest każda istota ludzka do osiągnięcia pełnoletniości (w sytuacji typowej do ukończenia 18 lat). Konwencja praw dziecka nie wskazuje jednoznacznie czy początkowym momentem ochrony praw dziecka jest jego urodzenie czy poczęcie. Przywołana w preambule Deklaracja praw dziecka stwierdza, że dziecko wymaga „...właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”. Normy polskiego prawa karnego chronią życie człowieka od jego poczęcia (nasciturus), choć ochrona ta nie ma charakteru bezwzględnego, w związku z dopuszczalnością przerywania ciąży w sytuacjach określonych w ustawie O planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 1993. Natomiast ustawa O rzeczniku praw dziecka z 2000, określa, że podmiotowość dziecka rozpoczyna się od poczęcia. Dziecko podlega zarówno ochronie przewidzianej dla każdego człowieka, jak i szczególnej ochronie prawnej, związanej z jego niedojrzałością fizyczną i umysłową, przewidzianej w aktach prawa międzynarodowego i w prawie wewnętrznym poszczególnych państw. Taki status prawny dziecko uzyskało dopiero w 2. połowie XX w.
W starożytności dziecko było całkowicie podporządkowane władzy ojca i nie miało nawet bezwzględnego prawa do życia. Od końca starożytności pod wpływem chrześcijaństwa nastąpiły zmiany chroniące prawo dziecko do życia w stosunkach rodzinnych i publicznych (w czasie wojen), utrzymywała się jednak nieograniczona władza ojcowska, a pozycja prawna dziecka była regulowana przez normy obyczajowe. W okresie feudalizmu zróżnicowana była pozycja dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich; dzieci pozamałżeńskie żyły poza rodziną i nie miały praw osobistych i majątkowych należnych dzieciom z małżeństwa (wyjątkowo w rodzinach panujących i arystokracji ich pozycja majątkowa mogła być regulowana specjalnymi rozporządzeniami). Ustawodawstwo XIX w. odeszło od patriarchalnego modelu rodziny i w miejsce władzy ojca wprowadziło rodzicielską władzę obojga rodziców i wykonywanie jej dla dobra dziecka pod nadzorem sądu. W 2. połowie XX w. powszechnie zrównano pozycję prawną dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich (po ustaleniu ojcostwa); w XIX i XX w. wprowadzono też zakaz wykorzystywania pracy dzieci i opiekę nad dziećmi pozbawionymi pieczy rodziców, ograniczono odpowiedzialność karną dzieci (sądownictwo dla nieletnich, orzekanie środków wychowawczych i poprawczych zamiast kar). W Polsce małoletni od ukończenia 13 lat ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, do 18 lat podlega władzy rodzicielskiej, przed ukończeniem 17 lat jest nieletnim i w zasadzie nie odpowiada karnie; powołany 1981 Komitet Ochrony Praw Dziecka czuwa nad przestrzeganiem przepisów ustaw i konwencji, prowadzi też biuro interwencji w sprawach znęcania się nad dziećmi; gwarancją ochrony praw dziecka jest Konstytucja RP. Opieka nad dziećmi w skali międzynarodowej była zainicjowana 1920, 1946 powstał Międzynarodowy Związek Opieki nad Dzieckiem i UNICEF; do poszanowania praw dziecka wzywają deklaracje: genewska z 1924 i Deklaracja praw dziecka z 1959 oraz Konwencja praw dziecka z 1989 (ratyfikowana przez Polskę 1991).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Dziecko, krzywa rozwoju wysokości ciała od urodzenia dziecka do 18 lat wyk. LogoScript/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dziecko zmiany wyglądu i proporcji ciała (u góry — chłopców, u dołu — dziewcząt) wyk. LogoScript/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia