świadomość,
psychol. pojęcie w ścisłym sensie, trudno definiowalne, odnoszące się do poczucia przeżywania specyficznych stanów mentalnych (zjawisk psychicznych); człowiek dzięki percepcji orientuje się w otoczeniu, dostosowuje swoje działania do znaczenia zdarzeń, ale również zdaje sobie sprawę z treści własnych przeżyć psychicznych (doświadcza własnego „ja”) i samego faktu ich doznawania.
świadomość
Encyklopedia PWN
Przez długi okres świadomość stanowiła, zgodnie z tradycjami filoz. (R. Descartes i in.), gł. przedmiot badań psychol., co odnosi się również do prekursorów psychologii eksperymentalnej (W. Wundt, W. James i in.), a introspekcja, jako metoda „wglądu wewnętrznego” we własne zjawiska psychiczne, była podstawową metodą psychologii jako nauki o świadomości Termin świadomość bywa często używany zamiennie ze słowem „przytomny”, chociaż nie we wszystkich kontekstach; przytomny to człowiek o zachowanej świadomości, nieprzytomność oznacza utratę świadomości wywołaną czynnikami patologicznymi. Odrębną kwestię stanowi sen.
W kształtowaniu się świadomości u dziecka istotną rolę odgrywa język. Człowiek rodzi się z kompetencją do przyswojenia języka; nabywany język pozwala zrozumieć jedną interpretację mówiącą o jakiejś innej interpretacji; wykształcenie w dziecku zdolności dostrzegania tej relacji jest warunkiem wstępnym jakiegokolwiek świadomego doznawania. Można uznać, że ludzie (jako gat.) dzięki wymienionej kompetencji uwarunkowanej genetycznie dekodują uniwersalną gramatykę (brak zgody wśród lingwistów co do szczegółów). Według psycholingwistów podstawowa struktura zdania składa się z grupy rzeczownikowej (podmiot) i grupy czasownikowej (orzeczenie). Wypowiadając zdanie, dziecko identyfikuje jakiś obiekt, do którego odnosi się i coś chce o nim powiedzieć. W naszym umyśle uaktywniamy wewn. reprezentacje podmiotu oraz orzeczenia i umieszczamy je w takiej relacji, że orzeczenie jest rozumiane jako mówiące coś o podmiocie. Gdy tworzymy zdania podmiotowo-orzecznikowe, spełniamy podstawowy warunek przyswojenia języka. Specyficzną więc własnością człowieka jest to, że jest on w stanie ustalić relację między wewn. reprezentacjami. Chociaż ta ludzka zdolność jest wrodzona, nie funkcjonuje ona jeszcze u niemowląt, lecz dojrzewa jako konieczny warunek przyswojenia języka. Dojrzewanie tej zdolności prowadzi do utworzenia nie tylko języka, ale też pojęcia „ja”. Rozwój pojęcia „ja” prowadzi do uformowania się złożonej struktury poznawczej, która monitoruje i kontroluje niektóre (zasadniczo świadome) procesy poznawcze. Gdy dziecko potrafi odróżniać „ja” od nie-„ja”, jest to „przeskok”, który wymaga zdolności do sformułowania myśli o reprezentacjach — dziecko ma nie tylko pojęcie „ja”, ale „ja” staje się nową strukturą poznawczą, która stoi ponad i poza procesami poznawczymi dostępnymi istotom pozbawionym „ja”. Rozwój „ja” umożliwia samoświadome monitorowanie pamięci krótkotrwałej, pozwala również, by „ja” wpływało na reprezentacje obecne w pamięci krótkotrwałej, a także długotrwałej.
Z życiem człowieka są związane wysoce złożone procesy przetwarzania informacji; schematycznie można wyróżnić 2 ich rodzaje: automatyczne i świadomie kontrolowane. Automatyczne przetwarzanie informacji dokonuje się bez udziału świadomości, jest nieintencjonalne, niekontrolowane, bezwysiłkowe. Procesy automatyczne kształtują się w efekcie powtarzania czynności w taki sam sposób, różne ciągi procesów mogą przebiegać równocześnie bez interferencji. Brak świadomego wglądu w przebieg czynności automatycznych powoduje, że nie można ich zahamować ani zmodyfikować, gdy zostały zainicjowane. Kontrolowane przetwarzanie informacji polega na czasowej aktywizacji elementarnych jednostek pamięci pod świadomą kontrolą i dzięki uwadze podmiotu. W danym momencie może być kontrolowana tylko jedna sekwencja, np. procesów poznawczych. Procesy kontrolowane wymagają wysiłku zwłaszcza z powodu świadomego udziału pamięci krótkotrwałej o ograniczonej pojemności i związanej z tym koncentracji uwagi. Przebiegają one wolno, sekwencyjnie, ale dzięki nim człowiek radzi sobie w sytuacjach zupełnie nowych. Istotnym odkryciem we współcz. psychologii jest fakt, że większość procesów poznawczych u ludzi przebiega poza kontrolą świadomości; są one regulowane przez procesy zautomatyzowane. Dla ilustracji badacze przytaczają porównanie: nasz umysł to góra lodowa, której wierzchołek oznacza część dostępną świadomość
Interakcje systemów automatycznego i świadomego pozwalają lepiej zrozumieć świadomość i samoświadomość oraz ich funkcje w systemie poznawczym człowieka. Mimo że większość procesów przetwarzania jest zautomatyzowana, ich efekty są możliwe do przywołania do świadomości i do wykorzystania. Ograniczenia przetwarzania świadomego są korzystne, gdyż chronią podmiot od konieczności kontrolowania wszystkich procesów zachodzących w umyśle, a co w danej sytuacji problemowej nie jest istotne. Zdaniem psychologów-kognitywistów bogata regulacja automatyczna nie pozbawia człowieka podmiotowości. System automatyczny rozwija się samoczynnie, natomiast system świadomy (refleksyjny) wymaga zdolności intelektualnych, uwagi, wysiłku. W efekcie działania systemu świadomego procesy automatyczne prawdopodobnie w dużym zakresie pozostają pod jego kontrolą. Procesy świadome w swoim przebiegu wykorzystują procesy zautomatyzowane, np. w percepcji, myśleniu, rozwiązywaniu problemów, mowie itp.
