Czechow Anton P.
 
Encyklopedia PWN
Czechow Anton P., ur. 29 I 1860, Taganrog, zm. 15 VII 1904, Badenweiler (Niemcy),
rosyjski mistrz krótkiej formy literackiej i dramatu.
Kalendarium
Urodził się 29 I 1860 w Taganrogu. W 1884 ukończył studia medyczne w Moskwie, rozpoczął praktykę literacką i jednocześnie zaczął publikować, najczęściej pod pseudonimem Antosza Czechonte, felietony, anegdoty i humoreski w wielu pismach satyrycznych, m.in. „Striekoza”, „Oskołki”. W 1897 wykryto u Czechowa daleko posuniętą gruźlicę płuc i 1898 pisarz ze względów zdrowotnych zamieszkał na Krymie. W 1901 ożenił się z O. Knipper, aktorką MChAT. Stan zdrowia Czechowa stale ulegał pogorszeniu; wiosną 1904 pisarz wyjechał wraz z żoną do niemieckiego uzdrowiska Badenweiler, gdzie wkrótce 15 VII 1904 zmarł w Badenweiler (Niemcy).
Humorystyczne miniatury, scenki rodzajowe, nowele
Na wczesną twórczość Czechowa (1880–86) składają się głównie scenki rodzajowe, humorystyczne miniatury z życia ziemian, urzędników, kupców i cyganerii artystycznej, będące połączeniem groteskowej humoreski z gawędą satyryczną. Do arcydzieł satyry społeczno-obyczajowej należą powstałe wówczas opowiadania: Śmierć urzędnika (1883, wydanie polskie 1899), Kameleon (1884, wydanie polskie 1901), Kapral Priszybiejew (1885, wydanie polskie 1927). Po 1887 w nowelistyce Czechowa następuje przesunięcie akcentów: element komediowo-satyryczny ustępuje miejsca tonacji liryczno-tragicznej (m.in. Trzpiotka 1892, Trzy lata 1895, oba wydanie polskie Dzieła 1956–62). Artystycznym osiągnięciem Czechowa są mistrzowskie sylwetki psychologiczne postaci kobiecych (m.in opowiadania Anna na szyi 1895, Dama z pieskiem 1899, oba wydania polskie Dzieła 1956–62). W latach 90. jego utwory odzwierciedliły wzrost zainteresowania kwestiami społecznymi. Pisarz sceptycznie odnosił się do legalnej opozycji — liberałów i epigonów narodnictwa; dał temu wyraz w opowiadaniach Dom z facjatką (1896, wydanie polskie 1959) i Moje życie (1896, wydanie polskie Dzieła 1956–62), w których polemizując z teorią „małych czynów” wykazał bezsens późnonarodnickiego programu filantropijnego. Nie wierzył również Czechow w perspektywę obalenia caratu w walce politycznej; stronił więc od udziału w sporach międzypartyjnych, co nie oznaczało indyferentyzmu społeczno-politycznego, o który często go pomawiano. W opowieściach Nieciekawa historia (1889, wydanie polskie 1902) i Sala nr 6 (1892, wydanie polskie 1900) prozaik szczególnie ostro potępił bierną postawę wobec zła, ostrzegając przed jej zgubnymi konsekwencjami. W 1890 Anton Czechow zwiedził jako korespondent słynne ówczesne miejsce zesłania i katorgi, wyspę Sachalin. W wyniku tej podróży powstał utwór Sachalin (1895), o charakterze publicystyczno-reportażowym, w którym Czechow wystąpił jako lekarz, naukowiec, pisarz i społecznik. W dorobku literackim Czechowa są także opowieści poświęcone wsi (Chłopi 1897, wydanie polskie 1902; W parowie 1900, wydanie polskie 1927). W utworach tych, w przeciwieństwie do pisarzy związanych z ruchem narodnickim i zwolenników doktryny społecznej L. Tołstoja, Czechow uniknął idealizacji, ukazał ciemnotę i zacofanie chłopa rosyjskiego, jego odwieczną pokorę wobec losu.
Poetyka utworów. Inspiracje i oddziaływania
Jego twórczość cechuje krytycyzm wobec nacechowanej żarliwością polityczną tradycji literatury demokratycznej lat 60. XIX w. Pisarzowi nie odpowiadała także apostolska pasja F. Dostojewskiego i Tołstoja. Formom jawnego postulowania swoich poglądów przeciwstawiał obiektywizm i dyskrecję intencji autorskiej. Łączy się to ściśle z nowatorskim kształtem jego utworów. Pewnych inspiracji dostarczało Czechowowi satyryczne pisarstwo N. Gogola i M. Sałtykowa-Szczedrina, chociaż gogolowska fantastyka i programowe demaskatorstwo Sałtykowa-Szczedrina były mu obce. Wśród pisarzy, których poetyka wykazuje pewne zbieżności z warsztatem literackim Czechowa należy wymienić: A. Daudeta, G. de Maupassanta, E. Zolę. W swoich utworach Czechow dawał szeroki przekrój ówczesnego życia społeczeństwa rosyjskiego, interesując się przede wszystkim społeczno-psychologicznym aspektem ukazywanych konfliktów. Jego utwory, choć w swym charakterze czysto rosyjskie, mają wymiar uniwersalny, nie wymagają konkretnego usytuowania i komentarza, fascynują świadomość estetyczną czytelników i widzów z różnych kręgów kulturowych. Syntetyczna proza Czechowa z jej skąpą fabułą i bogatym podtekstem uczuciowo-intelektualnym wywarła znaczny wpływ na wielu pisarzy rosyjskich (I. Bunin, A. Kuprin, W. Panowa, J. Trifonow), jak też na literaturę światową (zwłaszcza na twórczość K. Mansfield, Th. Manna, E. Hemingwaya, późnego S. Mrożka).
Ponadczasowe dramaty
Światowy rozgłos, m.in. dzięki inscenizacjom MChAT-u, zyskały dramaty Czechowa: Mewa (1896, wydanie polskie 1904), Wujaszek Wania (1897, wystawienie 1899, wydanie polskie 1953), Trzy siostry (1901, wydanie polskie 1948), Wiśniowy sad (1904, wydanie polskie 1931) oraz nieznana przez wiele lat młodzieńcza sztuka Płatonow (1880–81, wydana dopiero 1923).
Głównym bohaterem dramatów psychologicznych Czechowa jest inteligencja rosyjska schyłku XIX i początku XX w., której tragedię upatrywał pisarz w poczuciu zniewolenia, ukształtowanym przez układ ówczesnych stosunków społecznych, w konformizmie obyczajowym, braku woli, zwłaszcza zaś w antynomii postawy swego pokolenia, wyrażającej się niemożnością działania i jednocześnie niemożnością godzenia się z bezczynnością. W odróżnieniu od autorów wcześniejszych rosyjskich sztuk obyczajowych Czechow zrezygnował z postaci i sytuacji wyjątkowych i odtwarzał dramat powszedniej egzystencji zwykłych, przeciętnych ludzi z ich codziennymi pospolitymi troskami, zredukował również tradycyjną intrygę, nosicielami napięcia dramatycznego czyniąc nie sytuacje, a samych bohaterów. Do charakterystycznych właściwości dramaturgii Czechowa, niwelującej tradycyjny podział na gatunki literackie, należą: szczególna rola podtekstu i aluzyjności, połączenie w jednym utworze elementu tragicznego i komicznego. Wieloplanowy i wieloproblemowy dramat Czechowa wywarł znaczny wpływ na współczesny teatr światowy, który rozwinął zapoczątkowany przez pisarza temat tragizmu codzienności (S. Beckett, E. Ionesco, G.B. Shaw, T. Williams). Inspirował też polską dramaturgię (m.in. T. Rittner, W. Perzyński, J. Szaniawski).
Recepcja w Polsce
W latach 70. XX w. nastąpił renesans teatru Czechowa na scenach światowych: podjęte zostały kolejne próby nowego odczytania jego sztuk, wystawianych dotąd — za przykładem MChAT-u — jako łzawe melodramaty, z czym nie zgadzał się sam ich autor, domagając się bardziej komediowego ich ujęcia. Pierwszy polski przekład utworu Czechowa, opowiadanie Wańka, ukazał się w Polsce 1887. Od 1901 w czasopismach często drukowano jego utwory; 1904 i 1906 pojawiły się pierwsze wybory opowiadań Czechowa. Przekłady prozy zainicjowali G. Wędrychowski i J. Bissinger. Kontynuowali je m.in.: J. i J. Brzechwowie, M. Dąbrowska, J. Dmochowska, Z. Dębicki, N. Gałczyńska, J. Iwaszkiewicz, J. Jankowski, N. Modzelewska, M. Mongirdowa, J. Pomianowski, A. Sandauer, A. Wat, J. Wyszomirski. Spośród klasyków rosyjskich Anton Czechow jest autorem dramatów najczęściej i najchętniej wystawianych, co pozwala niektórym krytykom twierdzić, iż powstała „polska szkoła” inscenizacji sztuk Czechowa. Do wyróżniających się wystawień utworów dramatycznych rosyjskiego pisarza należą inscenizacje: K. Dejmka (Trzy siostry 1961, Wujaszek Wania 1968), E. Axera (Trzy siostry 1963), J. Jarockiego (Wiśniowy sad 1973).
Bibliografia
Połnoje sobranije soczinienij i pisiem, t. 1–20, Moskwa 1944–51;
Dzieła, t. 1–11, red. N. Modzelewska, Warszawa 1956–62;
Listy, t. 1–2, Warszawa 1988.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Grzegorzewski Jerzy, Wujaszek Wania Antoniego Czechowa w Teatrze Studio w Warszawie (1993).fot. Redakcja miesięcznika „Teatr”/Z. Rytka
Damiani Luciano, dekoracja do Wiśniowego sadu Antoniego Czechowa w reżyserii Giorgio Strehlera, Piccolo Teatro, Mediolan 1974.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia