Arystoteles
 
Encyklopedia PWN
Arystoteles, Aristotélēs, ur. 384 p.n.e., Stagira (Tracja), zm. 322 p.n.e., Chalkis na wyspie Eubei,
filozof grecki, najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności.
Kalendarium
Urodził się 384 p.n.e. w Stagirze (Tracja). Był synem Nikomacha, nadwornego lekarza króla macedońskiego Amyntasa (ojca Filipa II). Po śmierci rodziców wychowywał go Proksenos w Myzji. W wieku 18 lat przybył do Aten i wstąpił do Akademii Platońskiej, w której pozostawał przez 20 lat. Po śmierci Platona opuścił Akademię z jego najwierniejszym uczniem Ksenokratesem i udał się do Assos (Azja Mniejsza) i Mityleny (Lesbos), gdzie prowadził dalsze badania naukowe. Zaproszony 343 na dwór króla macedońskiego Filipa II, który powierzył mu wychowanie swego syna Aleksandra, przebywał tam aż do objęcia władzy przez wychowanka. W 335 wrócił do Aten i założył Likejon — szkołę naukową i filozoficzną, w której przez 12 lat nauczał i kierował pracami uczniów, organizując po raz pierwszy w dziejach zespołowe badania naukowe. W 323, po śmierci Aleksandra, swego protektora, opuścił Ateny w obawie przed prześladowaniami ze strony ruchu antymacedońskiego i osiadł w Chalkis (wyspa Eubea), gdzie zmarł w 322.
Rozwój myśli
W rozwoju myśli filozoficznej i naukowej Arystotelesa można wyróżnić 3 główne okresy: 1) przynależności do Akademii Platońskiej; 2) działalności filozoficzne i naukowe w Assos i Mitylenie; 3) kierowania szkołą w Likejonie. W pierwszym okresie był w zasadzie zwolennikiem doktryny platońskiej, jakkolwiek już wówczas odnosił się krytycznie do niektórych jej elementów i jeszcze za życia Platona wystąpił z krytyką jego nauki o ideach. W drugim okresie sformułował podstawy własnej doktryny filozoficznej; w jego poglądach zaznaczył się wyraźniej empiryzm, którego wyrazem było m.in. zapoczątkowanie intensywnych badań przyrodoznawczych. W trzecim okresie odrzucił platoński typ filozofowania i skupił głównie uwagę na szczegółowych badaniach naukowych; był pierwszym myślicielem starożytnym, który w swoich badaniach opierał się na materiale doświadczalnym i dokumentalnym. Z tego okresu pochodzi większość zachowanych dzieł Arystotelesa, zwłaszcza z czasów jego działalności nauczycielskiej w Likejonie.
Dzieła
Dzieła Arystotelesa przechowały się w układzie i redakcji Andronikosa z Rodos. Zgodnie z tradycją dzieli się je zwykle na 7 grup: 1) pisma z zakresu logiki, które później zostały opatrzone łącznym tytułem Organon [‘narzędzie’]; 2) pisma z zakresu fizyki, z których najważniejszym jest Fizyka; 3) pisma biologiczne, z których głównymi dziełami są: Zoologia i O częściach zwierząt; 4) pisma z zakresu psychologii, z których podstawowym jest rozprawa O duszy; 5) pisma dotyczące nauki zwane przez Arystotelesa pierwszą filozofią, umieszczone przez Andronikosa z Rodos po księgach o fizyce i nazwane Tà metà tà physiká [‘tymi, które następują po przyrodniczych’, ‘metafizyka’]; 6) tzw. pisma praktyczne, obejmujące zagadnienia: etyki, polityki, ekonomiki oraz teorii państwa i prawa; najważniejsze z nich to: Etyka nikomachejska i Polityka; 7) tzw. pisma poetyczne, dotyczące teorii wymowy i poezji; do grupy tej zalicza się: Retorykę i Poetykę, z której zachowała się jedynie księga pierwsza, traktująca głównie o tragedii.
Samo wyliczenie tych grup pism Arystotelesa ukazuje wszechstronność jego zainteresowań badawczych, jego ambicję traktowania filozofii jako „encyklopedii nauk” — nauki uniwersalnej — obejmującej w jednym systemie całość wartościowego naukowo dorobku poznawczego. Dlatego też działalność filozoficzna i naukowa Arystotelesa i jego uczniów obejmowała wszystkie gałęzie ówczesnej wiedzy.
Co to jest filozofia teoretyczna?
Całokształt dociekań filozoficznych Arystoteles podzielił na filozofię teoretyczną, do której zaliczał fizykę, matematykę oraz „pierwszą filozofię” i filozofię praktyczną, w której jako główne działy wyróżniał etykę i politykę. Niekiedy wymieniał również jako odrębny dział tzw. filozofię poetyczną. Punktem wyjścia rozważań „pierwszej filozofii” była krytyka wcześniejszych teorii filozoficznych, zwłaszcza platońskiej teorii idei. Arystoteles głosił, że byt samoistny (substancjalny) mają tylko jednostkowe rzeczy. W teorii poznania odrzucał platoński aprioryzm, bronił koncepcji zmysłowego pochodzenia wszelkiej wiedzy, podkreślał jej związek z obiektywną rzeczywistością, co wyraził najdobitniej w klasycznej definicji prawdy (prawdą jest zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy). Z platonizmu zachował jednak przekonanie, że prawdziwa wiedza dotyczy tylko tego, co ogólne i wyraża się w pojęciach ogólnych. Starając się rozwiązać zagadnienie stosunku tego, co ogólne, do tego, co jednostkowe, stosunku pojęć do rzeczywistości, Arystoteles zajął stanowisko umiarkowanego realizmu pojęciowego, będące epistemologiczną konsekwencją teorii materii i formy, przyjętej przez niego za podstawę dociekań ontologicznych. Odrzucał zarówno twierdzenie Platona, że substancją są idee (formy), jak i przekonanie, że byt sprowadza się do rzeczywistości materialnej, twierdząc, że każda substancja jest zawsze bytem złożonym z 2 nierozerwalnie związanych zasad: materii (hýlē), pojętej jako bierne tworzywo, stanowiące podłoże wszelkiego stawania się i wszelkiego konkretnego istnienia, oraz formy (morphé), pojętej jako czynnik aktywny, kształtujący z materii rzecz danego rodzaju. Jakkolwiek materia i forma stanowiły wg Arystotelesa dwa aspekty tego samego bytu, a forma mogła istnieć tylko w połączeniu z materią, to jednak w swoich rozważaniach Arystoteles położył zasadniczy nacisk na formę jako aktywny, rozumowy pierwiastek bytu. Forma była tym, co konstytuuje istotę rzeczy, co w naturze daje się ująć rozumowo. Wyposażając w aktywność tylko formę, upatrując w niej zasadę pozwalającą na przechodzenie materii z bytu potencjalnego w rzeczywisty, z jednego stanu w drugi, traktując formę jako podstawę wyjaśnienia zjawiska zmiany i rozwoju w przyrodzie, Arystoteles wprowadził do swojego systemu elementy teleologii. Utrzymywał mianowicie, że trzeba rozróżniać 4 rodzaje zasad, czyli przyczyn bytu — materialną, formalną, sprawczą i celową, które dopiero łącznie tłumaczą powstawanie i przemiany rzeczy. Przyjęcie przez Arystotelesa czworakiej postaci przyczynowości jako podstawy wyjaśniania przyrody, przy równoczesnym potraktowaniu materii wyłącznie jako biernego „substratu zmienności” i przypisaniu „aktywności” tylko formie, doprowadziło go do koncepcji „pierwszego motoru” jako niematerialnego źródła ruchu. Takim motorem mógł być wg niego tylko czynnik transcendentny wobec materii, wiecznie trwający, określany przez niego jako „czysta aktywność”, „forma form”, „ nous” — duch. Wywody Arystotelesa związane z koncepcją „pierwszego motoru” stały się prototypem tzw. kosmologicznego dowodu na istnienie Boga.
Zasady ontologiczne i epistemologiczne wypracowane w „pierwszej filozofii” przeniósł Arystoteles na swoją teorię przyrody, wyłożoną w pismach poświęconych fizyce, zoologii i psychologii. W dziedzinie kosmologii przyjął, że Wszechświat ma formę kuli, której centrum stanowi Ziemia, wokół Ziemi zaś obraca się 55 koncentrycznych „sfer” unoszących ciała niebieskie. W mechanice wyróżnił mechanikę niebieską i ziemską i twierdził, że zasady jednej z nich nie obowiązują w stosunku do drugiej; w kręgu niebieskim zasadą jest ruch kolisty, w kręgu ziemskim — ruch prostoliniowy, który polega na celowym dążeniu ciał do właściwego każdemu z nich miejsca.
Zasługi Arystotelesa dla biologii są ogromne. Była ona dziedziną przyrodoznawstwa, której poświęcił swe główne empiryczne badania i która odgrywała w całokształcie jego myśli taką samą rolę, jak matematyka w rozważaniach Platona. W zoologii tworzył podwaliny faktycznej wiedzy: opisał ponad 500 gatunków zwierząt; jego szczegółowe badania anatomiczne stworzyły podstawy anatomii i fizjologii porównawczej. Nie ograniczył się przy tym do opisów, lecz sformułował wiele do dziś uznawanych praw, antycypował zasadę korelacji narządów, operował pojęciem narządów homologicznych i analogicznych; wiązał budowę zwierząt z warunkami ich życia; prowadził studia nad rozwojem embrionów. Jemu także nauka zawdzięcza klasyfikację zwierząt (podział na gatunki i rodzaje) i pierwszą systematykę świata zwierzęcego, która nie straciła na aktualności aż do czasów K. Linneusza. Systematyka kręgowców Arystotelesa w wielu punktach zbliża się do dzisiejszej. W psychologii Arystoteles analizował fizjologiczne podstawy takich zjawisk psychicznych, jak: wyobrażenie, pamięć, marzenie senne i emocje, oraz badał prawa kojarzenia. Dusza i ciało były dla niego 2 aspektami istnień ożywionych, odpowiadającymi formie i materii. Duszę pojmował jako „formę i akt ciała organicznego” i odróżniał 3 jej rodzaje: wegetatywną (roślinną), której przysługuje zdolność odżywiania i rozmnażania, zmysłową (zwierzęcą), mającą również zdolność postrzegania, pożądania i ruchu, oraz rozumną (ludzką), której właściwe są wszystkie funkcje niższe, a ponadto zdolność myślenia. Stąd Arystoteles wyprowadził hierarchiczny podział świata na roślinny, zwierzęcy i ludzki. Jako forma dusza nie stanowiła wg Arystotelesa odrębnej substancji i zasadniczo nie mogła istnieć niezależnie od ciała. Jednakże przyznał on odrębny status intelektowi ludzkiemu. W ludzkiej władzy myślenia Arystoteles rozróżnił intelekt bierny oraz intelekt czynny, będący ze swej natury aktem i tym, co w człowieku jest boskie i nieśmiertelne.
Szczególne miejsce zajmuje Arystoteles w historii logiki. Oddzieliwszy logikę od filozofii jako narzędzie metodologiczne wszystkich nauk, stworzył pierwszy fragment logiki formalnej, ukazał jej zagadnienia i metody, wyróżnił zasadę sprzeczności i wyłączonego środka, zbudował teorię wnioskowania bezpośredniego, sylogistykę zdań kategorycznych, teorię definicji. Arystoteles wprowadził również podstawową terminologię logiczną, pierwszy zastosował zmienne nazwowe i metodę formalnego dowodzenia, poddał analizie technikę prowadzenia dyskusji i dał pierwszy przegląd błędów argumentacji. Sylogistyka Arystotelesa bez zasadniczych zmian przetrwała do końca XIX w. i stała się częścią składową współczesnej logiki formalnej.
Co to jest filozofia praktyczna?
Filozofia praktyczna Arystotelesa, a zwłaszcza polityka, była ściśle związana ze społeczno-moralną problematyką greckiego polis. Ustrój polis oparty na niewolnictwie uznawał za wieczną i zgodną z naturą formę współżycia społecznego ludzi. Według Arystotelesa człowiek rodzi się jako zóon politikón — „istota polityczna”, przeznaczona do życia w społeczeństwie. Państwo traktował jako najwyższego rzędu naturalny związek ludzi. Miało ono na celu wychowanie wolnych obywateli i realizację ich dobra: państwo było sprawiedliwe wówczas, jeżeli służyło dobru wszystkich obywateli. Na podstawie studiów historyczno-porównawczych nad ustrojem 158 miast-państw greckich utworzył pierwszy teoretyczny system nauki o państwie i wyróżnił 3 prawidłowe formy rządów: monarchię, arystokrację i politeję (doskonałą postać demokracji), którą uważał za najlepszą formę ustrojową. Z nauką o polityce wiązał „ekonomikę” (naukę o zarządzaniu gospodarstwem) i „chrematystykę” (naukę o sposobach osiągania bogactw i zysków pieniężnych). Rozpatrując gospodarkę polis, Arystoteles podkreślał znaczenie pracy i wymiany, zajmował się analizą wartości towarów oraz wyróżniał 2 funkcje pieniądza: jako pośrednika w wymianie i środka gromadzenia bogactw. Opierając się na swych analizach, zwalczał gromadzenie bogactw przez państwo i jednostki, bankierstwo i lichwę oraz występował przeciwko pobieraniu procentów. Wychodząc z etyczno-teleologicznego pojmowania państwa, Arystoteles wiązał swoje rozważania polityczne i ekonomiczne z etycznymi.
W etyce za najwyższe dobro uważał optymalną doskonałość jednostki, zawartą w możliwościach człowieka jako istoty rozumnej. Tak pojęta doskonałość pozostawała w ścisłym związku z eudajmonią (szczęściem), którą upatrywał w działaniu zgodnym z rozumem. Podstawę takiego działania widział w przestrzeganiu „zasady umiaru” (jako zalety człowieka rozumnego) i wiązał z nią pojęcie cnoty, jako „usposobienia zachowującego środek” (np. męstwo jako środek między zuchwalstwem a tchórzostwem). Oprócz cnót etycznych Arystoteles rozróżniał cnoty dianoetyczne (intelektualne), takie jak mądrość i rozsądek związane z działalnością poznawczą człowieka i życiem intelektualnym, kontemplacyjnym, które uznawał za najdoskonalszy i najszczęśliwszy sposób życia. Z ideami etycznymi Arystotelesa wiązały się jego koncepcje pedagogiczne, w których za najwyższy cel wychowania uważał formowanie osobowości wolnego obywatela polis.
W estetyce na podstawie obszernego materiału empirycznego analizował istotę przeżyć estetycznych. Zajmując się m.in. analizą przeżycia estetycznego tragedii, zasadniczego jego źródła doszukiwał się w katharsis. W poglądach na sztukę Arystoteles był zwolennikiem teorii mimetyzmu (mimesis) i wiązał ją z uznaniem dla umiejętności technicznych, dzięki którym człowiek uczy się odtwarzać rzeczywistość i ukazywać jej cechy istotne.
Arystoteles — prekursor
Traktując filozofię jako encyklopedię nauk, Arystoteles położył podwaliny pod rozwój większości wyodrębniających się wówczas z filozofii dyscyplin szczegółowych, zwłaszcza logiki, biologii, psychologii, polityki i poetyki. Arystoteles był pierwszym myślicielem starożytnym, który w swych badaniach opierał się na materiałach naukowo-historycznych, doświadczalnych i dokumentarnych, dostarczanych mu z całego imperium Aleksandra. Był również pierwszym uczonym, który uprawiał historię filozofii i nauki w sposób systematyczny, jako historię zagadnień i zasad, prezentując poglądy poprzedników metodą aporematyczną; system własnych poglądów kształtował w powiązaniach historycznych; podejmując programową próbę podsumowania całokształtu greckich dokonań intelektualnych, uwzględnił wszystkie poglądy dawniejsze i mu współczesne, przedstawiając argumenty za i przeciw nim; w każdym z tych poglądów próbował znaleźć prawdę cząstkową i stworzyć z nich syntezę.
Całość dorobku myślowego Arystotelesa stanowi swoistą syntezę osiągnięć filozofii i nauki greckiej okresu klasycznego i wywarła przemożny wpływ na dalszy rozwój nauki i filozofii europejskiej, zwłaszcza w okresie średniowiecza (arystotelizm).
Wydania dzieł
Podstawowe wydania dzieł stanowiące tzw. Corpus Aristotelicum: Aristotelis Opera... Edidit Academia Regia Borussica ex recoguitione... Immanuelis Bekkeri (t. 1–5, Berlin 1831–70), Editio altera quam curavit Olof Gigon (Berlin 1960–61). Przekłady polskie: Kategorie (W. Wąsik, 1912), Ustrój polityczny Aten (L. Piotrowicz, 1931), Poetyka (T. Sinko), w: Trzy poetyki klasyczne (1939), Polityka (L. Piotrowicz, 1953), Etyka Nikomachejska (D. Gromska, 1956), Metafizyka (M.A. Krąpiec, A. Maryniarczyk, 1996), Dzieła wszystkie (t. 1–7 1990–96).
Jan Legowicz, Włodzimierz Kryszewski
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wykład w Akademii, miniatura z manuskryptu zawierającego streszczenie Etyki Arystotelesafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia