Sokrates

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Sokrates, Sōkrátēs, ur. 469, Ateny, zm. 399 p.n.e., tamże,

filozof grecki, jeden z najsłynniejszych w całych dziejach filozofii.

Urodził się 469 p.n.e. w Atenach. Był synem rzeźbiarza Sofroniskosa i położnej Fajnarete; całe życie spędził w Atenach. Prawdopodobnie w młodości uczył się sztuki rzeźbiarskiej, szybko ją jednak porzucił dla filozofii. Nie zostawił żadnego pisma, nie wiadomo też, czy wygłosił jakiś wykład filozoficzny; przez całe życie jedynie rozmawiał, najwyżej bowiem cenił żywy dialog. Stąd trudno jest poznać Sokratesa historycznego. Do czasów współczesnych dotrwał do nas obraz przekształcony i wyidealizowany przez jego słuchaczy — jego największego ucznia, Platona, który uczynił Sokratesa główną postacią większości swoich dialogów, oraz Ksenofonta (Obrona Sokratesa, Wspomnienia o Sokratesie, Uczta).

Życie i działalność

Sokrates, stroniąc od udziału w życiu politycznym, szanował prawo i w każdej chwili był gotowy służyć Atenom. Wykazał się męstwem i odwagą podczas wojny peloponeskiej 431–404. W późnym wieku ożenił się z Ksantypą, znaną z porywczego i dokuczliwego temperamentu; miał z nią 3 synów. Prawdopodobnie była ona jego drugą żoną, po Myrto. Sokrates, chodząc po agorze, bosy i w starym płaszczu (wg Diogenesa Laertiosa Żywoty i poglądy słynnych filozfów), szukał rozmówcy; przyciągał do siebie przeważnie ludzi młodych i z możnych rodów. Choć nie posiadał bogactw, a rodzinny majątek pozwalał mu na skromne życie, w przeciwieństwie do sofistów nie brał pieniędzy od uczniów. W 406, piastując urząd prytana, jako jedyny, wbrew żądaniom tłumu, nie wyraził zgody na bezprawne wykonanie wyroku śmierci na wodzach spod Arginuz. Odmówił też udziału w egzekucji Leona z Salaminy, mimo grożącej mu za to kary. Odważny i niezłomny w swych przekonaniach, Sokrates coraz bardziej stawał się niewygodny dla ówczesnych polityków; 399 oskarżono go o bezbożność i psucie młodzieży. Został skazany na śmierć przez wypicie cykuty. W więzieniu towarzyszyli mu przyjaciele i uczniowie. Nie skorzystał z możliwości ucieczki, jaką dla niego przygotowali; do końca chciał być wierny prawu, nawet temu, które uznał za niedoskonałe. Zmarł 399 p.n.e. w Atenach.

Metoda Sokratesa

Już po śmierci stał się ideałem filozofa (miłośnika mądrości), kształtującym obraz filozofii do czasów współczesnych. Zewnętrzna szpetota Sokratesa, oczy raka, tłusty brzuch, odęta warga, i jego wewnętrzne piękno, przejawiające się w opanowaniu namiętności, w wielkoduszności i moralnej godziwości, czyniły go podobnym do sylena (Platon Uczta), hybrydalnej figurki, w której przechowywano posążki bogów. Posługując się ironią, polegającą na udawanej ignorancji i naiwności, ośmielającej rozmówcę do wywyższenia się i zademonstrowania swej wiedzy, wypytywał go o to, o czym sądzi, że coś wie. Ciągłymi pytaniami zmuszał go do określenia przedmiotu tej wiedzy, a następnie, opierając się na zasadach racjonalnego dyskursu, ujawniał błędy i sprzeczności w wypowiedziach. Tą metodą elenktyczną (zbijającą) doprowadzał go do uświadomienia swojej niewiedzy. Nie otrzymując od Sokratesa gotowych odpowiedzi, rozmówca doświadczał, czym jest aktywność ducha, uświadamiał sobie prawdziwy problem, jakim jest on sam dla siebie. Rozwiązanie tego problemu wymagało jednak podporządkowania się rozumowi, zasadom dyskursu dialektycznego, wzniesienia się z poziomu indywidualnych mniemań i namiętności na poziom logosu, wspólnego tym, którzy poszukują wiedzy pewnej. Rozmówca, doświadczając swojej niewiedzy, godził się teraz podążać za Sokratesem, który posługując się analogią prowadził swymi pytaniami od faktów jednostkowych, znanych i uznanych przez rozmówcę, do tego, co ogólne. Powyższą metodą, zw. indukcyjną, odkrywającą w pojęciu trwałą istotę rzeczy, Sokrates podprowadzał do właściwej definicji, ale do niej samej często ostatecznie nie dochodził. Dialog sokratyczny nieuchronnie prowadzi do aporii, niemożliwości odpowiedzi na stawiane na początku pytanie. Aporia ta jest częścią metody majeutycznej (akuszerskiej). Sokrates, wzorując się na zawodzie swej matki, pomagał rozmówcy „urodzić” myśl pewną i prawdziwą, wiedzę o sobie, pozwalającą oddzielić mniemania od jego wewnętrznej możliwości, których fundamentem jest pragnienie dobra. Metoda Sokratesa nie polega więc na przekazywaniu wiedzy, wiedza bowiem nie jest zbiorem ustalonych tez; nie można się jej wyuczyć i gotową podać drugiemu, jak inne umiejętności praktyczne. Ona już jest w ludzkiej duszy, należy ją jedynie wydobyć. Dostępna w doświadczeniu wewnętrznym, dotyczy wartości moralnej ludzkich wyborów. Sam Sokrates owo doświadczenie nazywał dajmonionem, boskim głosem, odzywającym się w nim i ostrzegającym go, ilekroć miał zrobić coś niedobrego. Skoro każdy z natury pragnie dobra, zło nie jest wynikiem czynu dobrowolnego. Jest ono rezultatem niewiedzy. Cnota (arete) jest zatem wiedzą, czym jest dobro, nieodłączną od pragnienia tego dobra, przejawiającego się w działaniu z nim zgodnym. To, czym jest sprawiedliwość, określa życie człowieka sprawiedliwego. Dlatego nie zrozumie się, czym jest sprawiedliwość, dobro, piękno, jeśli samemu nie podejmie się wysiłku stania się takim. Swoją działalność akuszerską Sokrates uważał za misję powierzoną mu przez boga. Służąc przez całe swoje życie drugiemu człowiekowi, chciał służyć państwu, filozofii i bogu.

Wpływ na potomnych

Po śmierci Sokratesa jego uczniowie załozyli szkoły filozoficzne (sokratycy). Stał się on ojcem duchowym niemal wszystkich szkół filozoficznych starożytności, dla których dyskurs filozoficzny był nieodłączny od sposobu życia, począwszy od Platona, perypatetyków, rozwijających sokratyczną dialektykę w logikę nazw, przez cyników, epikurejczyków, stoików, sceptyków, neoplatonizm. Trudność w dotarciu do Sokratesa historycznego, dopuszcza odmienne i nieraz sprzeczne interpretacje jego nauki. Już przez platonizujących Ojców Kościoła porównywany z Chrystusem, uważany za świętego przez Erazama z Rotterdamu, niepokojący F. Nietzschego, mistrz ironii dla S. Kierkegaarda, stał się wzorem dla zachodniej filozofii, nawet mimo głosów tych nielicznych, którzy w ogóle kwestionują fakt jego istnienia.

Dorota Zygmuntowicz