Berkeley
filozof angielski, pochodzenia irlandzkiego, duchowny kościoła anglikańskiego.
[bạ:rkli]
George, ur. 12 III 1685, Kilkenny (Irlandia), zm. 14 I 1753, Oksford,
Berkeley George
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 12 III 1685 w Kilkenny (Irlandia). Pochodził z zamożnej, arystokratycznej rodziny. Studiował, a następnie nauczał w Trinity College w Dublinie. Wiele lat mieszkał w Londynie, 1713–14 i 1716–20 podróżował po Europie, 1729–31 przebywał w Ameryce Północnej w celach misyjno-oświatowych; 1734 został mianowany bp Cloyne; 1752 zrezygnował z pełnienia funkcji publicznych i osiedlił się w Oksfordzie. Zmarł 14 I 1753 w Oksfordzie.
Główne dzieła
Do najważniejszych filozoficznych dzieł Berkeleya należą: Essay Towards a New Theory of Vision (1709), Traktat o zasadach poznania ludzkiego (1710, wydanie polskie 1956), Trzy dialogi między Hylasem a Filonousem (1713, wydanie polskie 1956). Osobną publikację poświęcił Berkeley krytyce deizmu i ateizmu (Alciphron 1732). Polemizował z teoriami matematycznymi G.W. Leibniza i I. Newtona (m.in. The Analyst 1734); pisał także na tematy ekonomiczne (m. in. The Querist 1735–37), moralne i medyczne; dużą popularność zyskała rozprawa Siris (1744), łącząca zalecenia medyczne z wykładami systemu metafizycznego. Zaliczany do klasyków angielskiej prozy, był ceniony zwłaszcza jako mistrz dialogu filozoficznego.
Być — znaczy być postrzeganym
Doktryna filozoficzna Berkeleya wyrażała charakterystyczne dla teologii angielskiej tego okresu tendencje, zmierzające do racjonalizacji religii i zbudowania systemu teologii naturalnej; osobliwością stanowiska Berkeleya było związanie dowodu na istnienie Boga z koncepcją całkowitej dematerializacji świata fizycznego, skonstruowaną na podstawie utrwalonej w angielskiej filozofii tradycji empiryzmu epistemologicznego. Doprowadziwszy do skrajności empirystyczne i nominalistyczne założenia teorii poznania J. Locke’a, Berkeley negował prawomocność interpretowania idei, tj. zespołów doznań zmysłowych stanowiących bezpośredni przedmiot poznania, jako kopii czy reprezentacji obiektywnych realności materialnych. Temu, co nazywa się ciałem lub cechą ciała, nie przysługuje, zdaniem Berkeleya, żadna przedmiotowa rzeczywistość, różna od rzeczywistości idei; ponieważ idee to wrażenia zmysłowe i ich układy; wszelki obiekt jest, według niego, zespołem wrażeń postrzegającego podmiotu, a sposób jego istnienia polega na tym, że jest postrzegany; być — znaczy być postrzeganym, bądź postrzegającym (łac. esse = percipi lub precipere). Teza ta, wg której świat zewnętrzny istnieje jedynie jako zespół idei umysłu, stanowi subiektywno-idealistyczny element filozoficznej koncepcji Berkeleya. W systemie Berkeleya odgrywała ona rolę dwojaką. Po pierwsze: była teoretyczną podstawą sporu Berkeleya z filozofią materialistyczną i materialistyczną założeniami mechanistycznego przyrodoznawstwa; za szczególnie doniosłe posłannictwo swojej filozoficznej działalności uważał wykazanie, że doktryna materii, czyli „substancji cielesnej”, kamień węgielny wszystkich bezbożnych systemów ateizmu i niereligijności, jest nieuprawnioną, bo nieznajdującą oparcia w doświadczeniu „fikcją filozofów”.
Dowód na istnienie Boga
Po drugie, subiektywno-idealistyczna teza posłużyła jemu za punkt wyjścia dla systemu metafizyki, będącego swoistą wersją aposteriorycznego dowodu na istnienie Boga: postrzeganie zakłada istnienie postrzegającego umysłu; odrzuciwszy istnienie substancji materialnej (doktrynie Berkeleya nadawano niekiedy nazwę „immaterializmu”), Berkeley przyjmował istnienie postrzegających substancji duchowych i za taką uważał umysł ludzki; jednakże trwałość postrzeżeń, ich niezależność od woli postrzegającego podmiotu, ich ład, który umożliwia celowe zachowanie się ludzi i istnienie nauk, świadczy, według niego, o tym, że oprócz skończonych duchowych substancji postrzegających istnieje umysł uniwersalny, którego idee są postrzegane przez umysły skończone jako obiekty zewnętrznego świata. Identyczności owego umysłu z Bogiem osobowym chrześcijaństwa Berkeley dowodził, posługując się zwykłymi argumentami teologii naturalnej: z naturalnego i moralnego porządku świata, z celowości jego urządzeń wynikać ma mianowicie, że jest on wytworem absolutnej inteligencji, istoty wiecznej, nieskończenie mądrej, dobrej i doskonałej.
Ocena współczesnych i potomnych
System Berkeleya uznany został przez współczesnych za paradoksalny i nie zyskał zwolenników. W dziejach filozofii zapisał się przede wszystkim subiektywny idealizm Berkeleya, ponadto zaś krytyka niektórych tradycyjnych pojęć filozoficznych, jak pojęcie idei ogólnej, substratu, jakości pierwotnych i wtórnych.
