postęp naukowy

postęp naukowy,

metodol., naukozn. proces doskonalenia stanu wiedzy, dokonywania nowych odkryć naukowych.

Polega na: 1) wzbogacaniu empirycznej treści teorii nauk., budowanych przez poszczególne dyscypliny; 2) stopniowym (aproksymacyjnym) zbliżeniu się tych teorii do obiektywnego i adekwatnego poznania danej dziedziny rzeczywistości; 3) coraz dokładniejszym i pełniejszym wyjaśnianiu zjawisk, zdarzeń i procesów w niej zachodzących; 4) coraz bardziej zaawansowanym wykrywaniu prawidłowości rządzących statyką i dynamiką rozwoju danej dziedziny, a co za tym idzie na coraz lepszym spełnianiu funkcji diagnostycznych, prognostycznych i humanist. przez nauki teoret.; 5) sprzężeniu zwrotnym między postępem w naukach stosowanych a postępem technicznym oraz technologicznym.

W filozofii „postęp w ogóle” jest na ogół rozumiany jako ciąg ukierunkowanych zmian polegających na przechodzeniu od mniej doskonałych form lub stanów rozwoju do coraz doskonalszych. Postęp jest pojęciem wartościującym, głęboko zakorzenionym w aksjologii, filozofii społ., potocznym myśleniu, często wykorzystywanym jako miara w ocenie zjawisk społ. i kulturowych. Tymczasem pojęcie postępu w odniesieniu do tych zjawisk ma, wbrew pozorom, subiektywny charakter, zależy bowiem przede wszystkim od przyjętego systemu wartości.

postęp naukowy to, obok postępu techn., najwyraźniejszy przykład pojęcia „postępu w ogóle”, ze względu na możliwość obiektywnej, interselektywnie sprawdzalnej, aksjologicznej oceny, co jest, a co nie jest postępowe. Jest to przekonanie powszechne wśród uczonych praktyków, pracujących w dziedzinach nauk mat.-przyr. i nauk techn., jakkolwiek w filozofii nauki, oprócz teoretyków je podzielających, a należących do szkół tzw. rekonstrukcjonizmu log. i teorii p.n., są też filozofowie nauki nastawieni bardziej sceptycznie i relatywistycznie (Th. Kuhn, P.K. Feyerabend), którzy uważają, że nauka rozwija się w sposób cykliczny, a nie liniowy. Twierdzą oni, że występują na przemian dłuższe okresy „nauki normalnej”, opierającej swój rozwój na zespołach paradygmatów, wg których działają poszczególne dyscypliny, i krótsze okresy rewolucji naukowych, po których następuje zmiana paradygmatów i zrywa się ciągłość rozwoju danej dyscypliny — występuje niewspółmierność aparatu pojęciowego teori, konstruowanych na podstawie starych i nowych paradygmatów, otwierających nowy cykl rozwojowy. Granice każdego cyklu stanowi zmiana paradygmatu, opartego na consensus omnium społeczności uczonych pracujących w danej dziedzinie nauki. Zmiana paradygmatów w całej dziedzinie nauki oznacza ogólnonauk. rewolucję — przewrót w myśleniu nauk., który zmienia postrzeganie przez uczonych badanego fragmentu rzeczywistości. Tak szerokie konsekwencje miały np.: teoria heliocentryczna M. Kopernika, teorie fiz. Galileusza i I. Newtona, a w XX w. teoria względności A. Einsteina, teoria kwantów oraz wynikające z nich wnioski. Za liniowym rozwojem nauki, a zarazem za postępem naukowym wypowiedzieli się zwolennicy rekonstrukcjonizmu log. w filozofii nauki, z K.R. Popperem i I. Lakatosem na czele, oraz inni teoretycy nauki (m.in.: E. Nagel, L. Laudan). Wskazywali oni na różnie rozumianą i interpretowaną zasadę korespondencji teorii nauk., jako podstawę liniowego rozwoju nauk mat.-przyr. (szerzej przyrodoznawstwa jako odpowiednika fr. i ang. sciences). N. Bohr sformułował zasadę korespondencji co prawda w odniesieniu do fizyki, jednak znajduje ona zastosowanie we wszystkich naukach przyr. po przekroczeniu przez nie tzw. progu dojrzałości. Zasada korespondencji teorii w danej dyscyplinie gwarantuje stały, aczkolwiek nieciągły rozwój i postęp poznawczy tej dyscypliny, mimo zachodzących w niej nawrotów teoret. i rewolucji naukowych. Rozwój teorii nauk. następuje więc w dwojaki sposób: 1) w ramach przyjętego paradygmatu (w tzw. okresie nauki normalnej) na zasadzie korespondencji implikacyjnej; 2) w okresie rewolucji nauk., powodującej „nieciągłość” w rozwoju koncepcji teoret. — dzięki odpowiedniej reinterpretacji teoret. terminów starej teorii, podzbiór jej prawdziwych konsekwencji staje się podzbiorem zbioru konsekwencji prawdziwych nowej teorii, akceptowanej na zasadzie korespondencji korygującej, modyfikującej i uogólniającej zakres obowiązywania teorii starej. W ten sposób zdaniem zwolenników tzw. rekonstrukcjonizmu metodol. w filozofii nauki i wybitnych uczonych praktyków (W. Heisenberg, E. Schrödinger) problem tradycji i nowatorstwa w naukach przyr. zostaje rozwiązany, ciągłość rozwoju teoret. w dziedzinie nauk przyr. (zwłaszcza fiz.) zostaje zachowana, a teorie późniejsze stanowią ogniwo postępu naukowego w stosunku do teorii wcześniejszych. Prawidłowy rozwój nauki powinien zatem uwzględniać zarówno momenty ciągłości, stany tzw. nauki normalnej, jak i momenty nieciągłości (okresy rewolucji nauk. Kuhna). Większość zwolenników tego stanowiska (Popper w późniejszych pracach, Lakatos, zwolennicy tzw. rekonstrukcjonizmu log., łączący teorię nauki z historią nauki) uważa, że w okresie tzw. nauki dojrzałej (która przeszła okres rewolucji początkowej) owe przeciwstawne momenty ciągłości i nieciągłości powinna uwzględniać właściwie rozumiana zasada korespondencji eksplikacyjnej i wskazywać na celowość epistemologiczną i funkcjonalność nowej teorii, gdyż daje ona bardziej adekwatne wyjaśnienia niż stara teoria.

Tak więc w dziejach nauki przeplatają się 2 tendencje: do kumulowania dorobku (ta tendencja dominuje w dziedzinie faktów nauk.); do odrzucania każdego zastanego stanu nauki (ta tendencja jest charakterystyczna gł. dla hipotez, praw i teorii, które stale ulegają korygowaniu, ograniczaniu zakresowemu lub wręcz odrzucaniu). Gdy w danym okresie przeważa druga tendencja, następuje scharakteryzowany wyżej przewrót w nauce — rewolucja naukowa. Obok tej nacz. prawidłowości w rozwoju nauki działają też inne dialektyczne procesy: ścieranie się tendencji do pomnażania empirycznego materiału z dążeniem do ujęcia zdobytej wiedzy nauk. w jednolity system oraz równoczesne występowanie dążenia do coraz dalej posuniętej specjalizacji i potrzeby integracji nagromadzonej wiedzy, dochodzenia do systemu możliwie jednolitej wiedzy o świecie. Całokształt tych dialektycznych procesów prowadzi do postępu naukowego polegającego na rozszerzeniu obszaru rzeczywistości objętej adekwatnymi wobec niej wyjaśnieniami, na pogłębieniu znajomości praw nauk. oraz na doskonaleniu teoret. systematyzacji twierdzeń danej nauki.

Dotyczy to, jak większość rozważań współcz. teorii nauki, przede wszystkim nauk mat.-przyr., ponieważ zdaniem większości teoretyków nauki są one nauką w ściślejszym zakresie (odpowiednikiem ang. i fr. science), oraz nauk techn., realizujących ten sam model nauki i kierujących się podobnymi dyrektywami metodol. zarówno w zakresie badań podstawowych, jak i stosowanych (know-how).

Sprawa nauk humanist. i społ. pozostaje w tym zakresie otwarta, ponieważ nie dopracowały się one ani powszechnie uznawanych paradygmatów, ani też wyraźnych, odrębnych modeli nauki. Cechuje je spór w tej kwestii pomiędzy naturalistami a antynaturalistami, wielka różnorodność koncepcyjna i metodol. oraz wielość szkół i stanowisk o odmiennym podłożu filoz.-światopoglądowym, co wiąże się z problemem rozumienia cudzych wypowiedzi jako ostatecznej przesłanki uzasadniania twierdzeń i ich aksjologicznym wymiarem, który mają niezależnie od wymiaru opisowego. Z tych względów, pojęcie postępu naukowego w naukach humanist. i społ. ma charakter pojęcia zrelatywizowanego do systemu wartości i ocen, ponieważ w naukach tych nie wypracowano jednolitego kryterium oceny p.n., które mogłyby być intersubiektywnie kontrolowalne i przyjmowane na zasadzie cosensus omnium. Postępowi poznawczemu sprzyja przenikanie się poszczególnych dziedzin nauk mat.-przyr. i techn. oraz ich współdziałanie (integracja nauk). Wpływają na siebie korzystnie i kontrolująco, np. logika i matematyka, formalizacja i matematyzacja nauk ścisłych, teorie modeli, nauki fiz.-chem. i biologiczne. W skali ogólnej zachodzi oddziaływanie wzajemne między różnymi dziedzinami nauki i kultury, nauki i światopoglądu, nauki i gospodarki, nauki i ustroju społ., nauki i potrzeb społ., a w szczególności zachodzi sprzężenie zwrotne między praktyką nauk. a techniką, ponieważ wszelkie zastosowania stanowią potwierdzenie odpowiednich dociekań teoret., podobnie jak eksperyment laboratoryjny.

Tak więc, nauka jako dziedzina kultury podlega uwarunkowaniu funkcjonalno-genetycznemu. Na rozwój nauki, oprócz determinanty genetycznej, wewnątrznauk. (odkrycia naukowe, poprzednio obowiązujące teorie), wpływa także determinanta funkcjonalna, społ., sprowadzająca się do konieczności zapewnienia kierowanych przez naukę działań praktycznych.

Nie sformułowano dotychczas ogólnie przyjętej teorii czynników przyspieszających i hamujących postęp naukowy. Materialne wyposażenie i struktura organizacyjna stanowią coraz ważniejsze elementy pracy naukowej. Nie istnieje jednak prosta zależność między nakładami finansowymi na naukę a jej osiągnięciami, optymalny zaś kształt organizacji i instytucji badawczych jest wciąż przedmiotem kontrowersji i studiów. Postęp naukowy przyspieszają: postęp techn.-przem., który udoskonala aparaturę badawczą i obliczeniową; środki przekazu informacji nauk.; postęp logiki, semiotyki i matematyki; akumulacja doświadczeń oraz przeobrażony, dzięki nauce, świat, który stawia jej nowe pytania i zadania.

Współcześnie naukowcy próbują rozwiązywać problematykę determinant rozwoju nauki, łącząc osiągnięcia szkoły Poppera i Lakatosa w ukazywaniu wewnątrznauk. logiki rozwoju teorii nauk. na podstawie zasad racjonalności i korespondencji z tendencją o orientacji hist., zapoczątkowaną przez Kuhna, Feyerabenda, i teorie postępu naukowego Laudana. Dokonują konfrontacji poszczególnych ustaleń z zakresu rozwoju teorii nauk., wypracowanych na podstawie tzw. racjonalnej rekonstrukcji nauki z materiałami faktycznymi z historii nauki danego okresu i dochodzą do wniosku o współdziałaniu obu determinant, z tym, że pierwszeństwo w tym sprzężeniu zwrotnym (podobnie jak w przypadku nauki i techniki) należy do nauki. Kierunek ten można by nazwać kumulacjonizmem umiarkowanym albo pragmatycznym, tzn. wiedzionym potrzebą rozwoju p.n., nakierowanego na możliwie najbardziej efektywne objaśnianie świata i przewidywanie przyszłego biegu zdarzeń.

Włodzimierz Kryszewski

Bibliografia

A. Einstein, L. Infeld Ewolucja fizyki, Warszawa 1962;

H. Butterfield Rodowód nauki współczesnej, Warszawa 1963;

W. Heisenberg Fizyka a filozofia, Warszawa 1965;

Th. Kuhn Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1966;

M. Planck Jedność fizycznego obrazu świata, Warszawa 1970;

Zasada korespondencji a rozwój fizyki, Warszawa 1974;

E. Pietruska-Madej W poszukiwaniu praw rozwoju nauki, Warszawa 1980;

S. Amsterdamski Między historią a metodą, Warszawa 1983;

K.R. Popper Wiedza obiektywna, Warszawa 1992;

S. Amsterdamski Tertium non datur, Warszawa 1994;

P.K. Feyerabend Przeciw metodzie, Warszawa 1996.

History of Science and Its Rational Reconstructions, Dordrecht 1971;

L. Laudan Progress and Its Problems, Berkeley 1977.