postęp

postęp,

w rozumieniu potocznym wszelka zmiana na lepsze w przeciwieństwie do regresu jako zmiany na gorsze;

ruch naprzód, nie zaś wstecz; wszelka poprawa dotychczasowego stanu rzeczy pod takim lub innym względem. W filozofii społecznej pojęcie oznaczające zazwyczaj historyczny proces doskonalenia się ludzkości i jej koniecznego zbliżania się do mniej lub bardziej odległego stanu idealnego definiowanego (zależnie od preferencji danego myśliciela) jako: ostateczne wyzwolenie się od przesądów, usunięcie społecznych niesprawiedliwości, likwidacja niedostatku, pełne zaspokojenie potrzeb, zmniejszenie zależności człowieka od ślepych sił przyrody, zapewnienie wszystkim ludziom możliwości samorealizacji, panowanie prawa itp. Wyznawcy idei postępu byli skłonni mniemać, iż nieuchronnie zbliża się czas, kiedy obecne problemy ludzkości zostaną szczęśliwie rozwiązane, jeżeli natomiast pojawią się jakieś nowe, z pewnością znajdą się środki, pozwalające dać sobie z nimi radę, albowiem zakres ludzkich możliwości nie jest ograniczony (finalizm, teleologia). Kiedy mowa o idei postępu, chodzi z reguły o postęp w szerokim, historiozoficznym rozumieniu, znamiennym dla wieku oświecenia (np. A.R.J. Turgot i J. Condorcet) i prawie całego XIX w. Pierwsi głosiciele idei postępu opierali swój optymizm na przekonaniu, że człowiek, jako istota zdolna do uczenia się, gromadzi przez pokolenia wiedzę, która czyni go coraz potężniejszym, a zarazem lepszym i szczęśliwszym. W XIX w. coraz częściej pojawiały się koncepcje upatrujące główną przyczynę postępu nie w przyroście wiedzy, lecz w obiektywnych procesach przyrodniczych (H. Spencer) lub ekonomicznych (K. Marks), które nie zależą od stanu umysłów, lecz stan ten determinują; postęp był pojmowany jako obiektywna konieczność rozwojowa, której działanie ludzie mogą co najwyżej przyśpieszyć lub opóźnić.

Krytyka idei postępu zaczęła się wcześnie, zanim jeszcze została ona w pełni opracowana (np. J.J. Rousseau); krytycy wskazywali, iż to, co jest witane jako postęp (np. industrializm czy też rozpad tradycyjnych więzów krępujących do tej pory jednostkę) ma swoje liczne złe strony. Od końca XIX w. można mówić o pogłębiającym się kryzysie idei postępu, co znalazło wyraz w publikacjach wskazujących na jej anarchiczność i naiwność; przetrwała ona wprawdzie jako składnik wielu ideologii (w szczególności socjalistycznej i komunistycznej), ale straciła na ogół dawną popularność i coraz rzadziej znajdowała rzeczników wśród przedstawicieli filozofii społecznej. Podważone zostały zwłaszcza 4 składniki klasycznej idei postępu: 1) wizja historii jako procesu prawidłowego i ukierunkowanego, 2) przekonanie o koniecznym charakterze doskonalenia się ludzkości, 3) wiara, że to doskonalenie się ma charakter totalny, tj. postęp pod jednym względem jest zarazem postępem pod innymi względami, 4) przeświadczenie, iż postęp jest w jednakowym stopniu udziałem wszystkich społeczeństw, a dające się zauważyć różnice między nimi polegają jedynie na nierówności tempa. Pojęcie postępu zakorzeniło się wszakże głęboko w myśleniu potocznym i pospolicie jest wykorzystywane jako środek oceniania rozmaitych zjawisk i społeczeństw wg jednolitej skali; ma ono wbrew pozorom subiektywny charakter, albowiem określenie, co jest postępowe, a co nie, zależy ostatecznie od przyjętego systemu wartości.