naukowe odkrycie

naukowe odkrycie,

naukozn., metodol. obiektywny rezultat poznania nauk., uzyskany w wyniku badań;

odkrywcze poznanie polega na wniesieniu czegoś nowego do historycznie ukształtowanego systemu wiedzy naukowej. Podstawowym warunkiem uznania czegoś za o.n. jest to, że mieści się ono w obrębie zainteresowań danej dyscypliny, nawiązuje do jej dorobku i istotnie go wzbogaca. W węższym znaczeniu o.n. może polegać na znalezieniu nowych informacji o faktach nauk., związkach, relacjach i zależnościach strukturalnych, funkcjonalnych, przyczynowych, stwierdzeniu istnienia nowych obiektów — fiz., chem., astronomicznych, geogr., geol., nowych gatunków fauny lub flory, nowych faktów hist. itp. oraz na ich opisaniu. W szerszym znaczeniu o.n. jako równoznacznik osiągnięcia nauk. polega na nowym uzasadnieniu lub dopełnieniu dotychczasowych informacji, nowej interpretacji, nowym usystematyzowaniu wiedzy, postawieniu nowej hipotezy, sformułowaniu nowych praw nauk., ujęciu danego zbioru faktów empirycznych w maks. oszczędny sposób w nową uniwersalną formułę lub wzór, wymyśleniu nowych teorii.

Postęp w nauce dokonuje się gł., obok odkrywania nowych faktów i praw nauki, dzięki powstawaniu nowych, ogólniejszych i wszechstronniejszych teorii, które obejmują i wyjaśniają poprzednie. Każda nowa teoria dotycząca jakiejś dziedziny nauki powinna asymilować dotychczasowy dorobek empiryczny i teoret. tej dyscypliny, a jednocześnie rozszerzać go i precyzyjniej ujmować, relatywizując i ograniczając zakres prawomocności tych teorii (korespondencji zasada).

W zakres przedmiotowych wytworów o.n. wchodzą także nowo ukształtowane metody badawcze i nowe ujęcia problematyki, które sprawiają, że istniejące w danym momencie problemy wymagają rozwiązania, a te z kolei rodzą znów nowe pytania i obszary zagadnień do wyjaśnienia. Takie właśnie nie rozwiązane zagadnienia budzą niepokój w umysłach badaczy, skłaniając ich do szukania rozwiązań i stając się bodźcem wyzwalającym nową energię badawczą. Teoretycy nauki mocno podkreślają ten właśnie inwencyjny, problemowy aspekt badań (H. Poincaré, W.I. Beveridge, J. Łukasiewicz, W. Heisenberg, L. de Broglie, A. Einstein, M. Planck, N. Bohr, K.R. Popper, I. Lakatos i in.), wskazujący, że nauk. myślenie to nie tylko kierowane doświadczenia i racjonalne rozumowanie, ale także ciąg swobodnych skojarzeń, korzystanie z bogatej wyobraźni i swoiste napięcie emocjonalno-intelektualne, „olśnienie”, prowadzące do o.n. W tym sensie badanie naukowe bywa sztuką i staje się podobne do artyst. natchnienia.

Nauka od swego zarania jest działalnością nastawioną na dokonywanie odkryć i cel ten realizuje nieprzerwanie, choć ulegają zmianie służące temu celowi środki, charakter i ich hierarchia. Obiektywne rezultaty wiedzotwórcze o.n. i wszystko, co się z nimi bezpośrednio wiąże, w swojej istocie składa się na dziedzinę kultury, której przysługuje miano nauki; działalność dydaktyczna i szkolnictwo zaś o tyle, o ile są integralną częścią placówek nauk.-badawczych.

Niektórzy teoretycy nauki i badacze praktycy zawężają pojęcie „odkrycia naukowe” do nauk teoret. i badań podstawowych. Nie jest to słuszne, coraz bardziej upowszechnia się też pogląd o wzajemnym przenikaniu się nauk teoret. i praktycznych. Podział na badania podstawowe i stosowane nie oznacza, że nauki podstawowe nie mają zastosowań, ale tylko to, że nie oczekuje się od nich bezpośrednich rozwiązań zagadnień praktycznych. Ich zastosowania mają charakter pośredni i polegają na tym, że kreowane przez nie twierdzenia i metody badawcze stają się niezbędnym punktem wyjścia w badaniach stosowanych. Jeśli prześledzić postęp wiedzy nauk od czasów rewolucji naukowo-technicznej oraz proces wyodrębnienia badań podstawowych i stosowanych na przykładzie najwyższych osiągnięć nauk teoret., nazywanych odkryciami, a także najwyższych osiągnięć nauk stosowanych, zw. wynalazkami, poprzez badania mające na celu zastosowanie wynalazków i wprowadzenie do praktyki procesów technol. i produkcyjnych innowacji, można zaobserwować, że występują tu nieustannie sprzężenia zwrotne między wynikami mających twórczy charakter badań teoret., wzbogacających wiedzę nauk. a wnoszonymi przez badania stosowane nowościami do praktyki, niezależnie od przyjętych podziałów nauk i badań.

Wszystkie badania nauk. są związane z heurystyką, umiejętnością wykrywania nowych faktów i związków między nimi, stawiania i rozwiązywania problemów, stawiania i weryfikacji hipotez, budowania wyjaśniających teorii, modeli i projektów konstrukcyjnych. W związku z tym wszystkie czynności wiedzotwórcze składające się na uprawianie nauki dzielą się na 2 konteksty: tzw. kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia.

Do kontekstu odkrycia zalicza się dociekania nad faktycznym przebiegiem konkretnych procesów badawczych, nad rzeczywistym rozwojem problemów nauk., tworzeniem i sprawdzaniem hipotez, budowaniem i rozwijaniem teorii wyjaśniających i wszystkich innych zabiegów związanych z hermeneutyką i heurystyką, idealizacją, humanist. interpretacją, z modelowaniem, projektowaniem, z indukcją i innymi rodzajami wnioskowań redukcyjnych, prowadzących do o.n., a pozbawionych niezawodności. Dociekania dotyczące kontekstu odkrycia przeprowadzane są gł. w ramach historii nauki, psychologii i socjologii nauki, a także metodologii nauk szczegółowych przez tych badaczy, których interesuje podejście bardziej hist., kontekstualne i socjol., a mniej w ramach uniwersalnych zasad i procedur log.; natomiast badania, które dotyczą ogólnych reguł i wzorów racjonalnej rekonstrukcji uzasadnień twierdzeń o.n., ich racjonalnego sprawdzania, potwierdzania, obalania, dowodzenia i wyjaśniania, należą do kontekstu uzasadniania. Dociekaniami z zakresu kontekstu uzasadniania zajmuje się gł. epistemologia i metodologia. Podział na kontekst odkrycia i kontekst uzasadniania jest współcześnie bardzo kontrowersyjny i kwestionowany przez naukoznawców. Wprowadził go w latach 40. XX w. H. Reichenbach, nawiązując do idei epistemologii nauk. R. Carnapa, zgodnie z którą należy ograniczyć się do badania kontekstu uzasadnienia, ponieważ na gruncie log. teorii wiedzy na temat kontekstu odkrycia nic pewnego nie można powiedzieć. Za takim ograniczeniem badań epistemologicznych opowiedzieli się również zwolennicy tzw. racjonalnego rekonstrukcjonizmu w teorii nauki (Popper, Lakatos i in.).

Od lat 70. XX w. koncepcja ograniczenia badań epistemologicznych i metodol. stała się przedmiotem gwałtownej krytyki ze strony tzw. szkoły historycznej w filozofii nauki (N.R. Hansen, T.S. Kuhn, P. Feuerabend), która radykalnie sprzeciwiła się samej dystynkcji kontekstu odkrycia oraz kontekstu uzasadnienia i wyrażała przekonanie, że do zrozumienia konkretnych o.n., rewolucji nauk. i prawidłowości rozwoju nauki, oprócz racjonalnej log. rekonstrukcji, jest niezbędne przede wszystkim badanie faktycznych procesów naukotwórczych (kontekstu odkrycia) w ich uwarunkowaniach hist., psychol., socjol. i kulturowych. Przekonanie to podziela współcześnie większość naukoznawców i historyków nauki. Zwraca się jednak uwagę na potrzebę odróżnienia kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia zgodnie z duchem tradycyjnej filozofii nauki, podkreślając równocześnie, że analiza o.n. podlega obu kontekstom.

Aby określić nauk. znaczenie odkrycia, trzeba prześledzić jego oblicza: hist., merytoryczną drogę dojścia do niego i epistemologiczne, formalne aspekty jego uzasadnienia. O o.n. sensu stricto można bowiem mówić dopiero wtedy, gdy zaczyna ono funkcjonować w zobiektywizowanej postaci w danej nauce, a nie gdy pojawia się jako teza czy hipoteza powstała dzięki intuicji i badawczej energii uczonego, z którego imieniem wiąże się to odkrycie. W rzeczywistej praktyce naukowej o.n. nie jest po prostu stwierdzeniem czegoś nowego. Jest to złożony i długotrwały proces generowania nowej idei, hipotezy, twierdzenia lub teorii, powstały w rezultacie uporczywej pracy badawczej, na którą składają się: obserwacja, konceptualizacja, stwierdzenie nowych faktów, dopasowywanie nowej koncepcji do zastanej wiedzy; jej końcowym etapem jest akceptacja ze strony społeczności nauk., włączenie nowego o.n. w obręb istniejącej wiedzy, czyli jego obiektywizacja, od której zaczyna ono funkcjonować jako uznany obiektywny składnik danej nauki. Odkrywca z góry wie, że poszukiwane i dokonane o.n. musi uczynić zadość określonym warunkom naukowości i pozostawać w określonych relacjach do wiedzy zastanej, zanim zostanie uznane i włączone do nauki. O.n. może być traktowane jako wiarygodne i poznawczo doniosłe tylko po spełnieniu tych warunków, a także wtedy społeczność nauk. uzna, że wzbogacono dorobek poznawczy i przyczynia się do lepszej realizacji akceptowanych w danym okresie celów danej nauki. Przy takim pojmowaniu o.n. jako procesu kończącego się dopiero z chwilą jego obiektywizacji i uznaniu prawomocności w danej nauce, zaciera się różnica między czynnościami dokonywania o.n. (kontekst odkrycia) a operacjami kryt. badania jego uzasadniania i prawomocności (kontekst uzasadniania). Dzięki analizie hist., socjol. i kulturowej oraz racjonalnej, log. rekonstrukcji kontekstu o.n., badając ex post relacje między nim a wiedzą zastaną, można pełniej odpowiedzieć na pytania, jak doszło do danego o.n., jakie jest jego miejsce i poznawcza doniosłość w nauce.

Włodzimierz Kryszewski

Bibliografia

W.I. Beveridge Sztuka badań naukowych, Warszawa 1963;

J. Łukasiewicz O twórczości w nauce, w: Z zagadnień logiki i filozofii, Warszawa 1967;

S. Amsterdamski Między doświadczeniem a metafizyką, Warszawa 1973;

K. Ajdukiewicz Logika pragmatyczna, Warszawa 1974;

T.S. Kuhn Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, Warszawa 1985;

E. Pietruska-Madej Odkrycie naukowe. Kontrowersje filozoficzne, Warszawa 1990;

K.R. Popper Wiedza obiektywna, Warszawa 1992.