odpowiedzialność naukowa
 
Encyklopedia PWN
odpowiedzialność naukowa,
moralna odpowiedzialność badaczy za społ. skutki zastosowań wyników ich badań;
problem ze sfery etyki zawodowej, związany z konfliktami i odpowiedzialnością moralną uczonych, który nasilił się w związku z postępującym procesem instytucjonalizacji i profesjonalizacji nauki.
Według tradycyjnej etyki zawodowej uczonych, opartej na zasadach autonomii, uniwersalizmu i wolności badań, nauka w swej poznawczej orientacji (dążenie do prawdziwości, obiektywności, pewności i rozszerzenia skali nauk. poznania rzeczywistości) była etycznie neutralna, a za jej praktyczne zastosowania i ich ocenę z punktu widzenia dobra moralnego odpowiedzialność ponosili tylko korzystający z jej osiągnięć. Normy etyki zawodowej, sankcjonującej zrzeczenie się odpowiedzialności za użytek, jaki z dostarczanej przez naukę wiedzy może być uczyniony, zostały podważone i wystawione na próbę wraz z postępującą w XX w., zwłaszcza po II wojnie świat., profesjonalizacją badań nauk., która popadła w konflikt z zasadą autonomii nauki i wolności badań naukowych. Wskutek coraz silniejszych powiązań między nauką a techniką, gospodarką i polityką zmieniało się postrzeganie uczonych jako moralnych autorytetów — przestali być kojarzeni z nieskazitelnością moralną, a ich działalność nauk. również przestała być, z punktu widzenia etyki, jednoznacznie oceniana. Jej wyniki przynosiły w społ. odczuciu zarówno dobre, jak i złe skutki, przy czym z odpowiedzialnością moralną uczonych wiązano przede wszystkim te drugie. Im większą praktyczną rolę odgrywała nauka w różnych sferach życia społ., tym silniejszym oddziaływaniom zwrotnym sama podlegała ze strony finansujących ją państw. i prywatnych instytucji, wymuszających zmiany jej celów, organizacji i etosu.
W świecie sprofesjonalizowanej i uprzemysłowionej nauki oraz unaukowionej techniki działalność poznawcza traci w dużej mierze swój autoteliczny charakter. Im bardziej służy celom praktycznym, tym bardziej przybiera charakter instrumentalny i służy innym wartościom wyznaczonym przez instytucje, w ramach których działa, a które kierują się własnymi interesami. Wskutek tego działalność poznawcza różnych nauk teoret. i stosowanych jest zorientowana na wartości, nie dające się zredukować do jednej skali i powodujące napięcia oraz konflikty moralne wśród uczonych, nastawionych przede wszystkim na wartości poznawcze i realizację norm wynikających z ich tradycyjnej etyki zawodowej. W nowej sytuacji społ., w której jest uprawiana nauka, i przy jej nowym statusie organizacyjnym, kiedy uczony występuje w roli eksperta, wskazującego i opracowującego środki do realizacji już przyjętych pozanauk. celów, nie może być obojętny na społ. konsekwencje swej działalności i społ. skutki swych dociekań.
Zarówno filozofowie nauki, jak i naukowcy reprezentujący różne teoret. i stosowane dyscypliny nauk., zwłaszcza te, które wchodzą w skład tzw. wielkiej nauki i realizują wielkie programy badawcze, już w latach 60. XX w. zaczęli odrzucać pogląd, że nauka ma prawo prowadzić nieskrępowane żadnymi kryteriami moralnymi badania. Uważają, że wyobraźnia twórcza i wiedza oraz wrażliwość etyczna uczonych powinny skłaniać ich do przewidywania następstw dokonywanych odkryć i rezultatów badań nauk. oraz przestrzegać przed negatywnymi skutkami zarówno zleceniodawców, jak i opinię publiczną. Zgodnie z takim podejściem, coraz powszechniej uważanym przez naukowców za słuszne, na etos uczonych powinny się składać 2 typy etyki: tradycyjna etyka zawodowa, oparta na zasadach dążenia do prawdy, uniwersalizmu, obiektywności i racjonalnego sceptycyzmu, jako etyka „wewnątrznaukowa”, oraz „zewnątrznaukowa” etyka odpowiedzialności za następstwa dokonywanych odkryć i rezultatów badań, oparta na ogólnomoralnych zasadach primum non nocere, bioetyki, homeostazy, ochrony środowiska, harmonizacji tempa rozwoju nauki i kultury humanistycznej. W skali międzynar. powstały specjalne komisje ds. etyki w badaniach nauk., m.in. przy Międzynarodowej Radzie Filozofii i Humanistyki, a w poszczególnych krajach przy akademiach nauk (np. w Polsce — Kom. Etyki przy Prezydium PAN).
Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
S. Ossowski O nauce, Warszawa 1967;
T. Kielanowski Moralna odpowiedzialność uczonych — dylemat współczesnej nauki, Warszawa 1970;
F. Znaniecki Społeczne role uczonych, Warszawa 1984;
J. Goćkowski Motywy poznania naukowego,Społeczne funkcje nauki, w: Filozofia a nauka, Wrocław 1987;
S. Amsterdamski Nauka a wartości, Etos uczonych, w: Tertium non datur, Warszawa 1994;
R.K. Merton Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 2003.
R.K. Merton The Ambiwalence of Scientists, Dordrecht 1976;
K.R. Popper Die morale Veranwortlichkeit des Wissenschaftlers, w: Wissenschaft und Ethik, Wien 1988;
H. Lenk Wissenschaft und Ethik, Berlin 1991.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia