rewolucja

rewolucja,

w znaczeniu szerokim i metaforycznym wszelka szybka i głęboka zmiana (np. rewolucja obyczajowa, przemysłowa, naukowa, techniczna);

w znaczeniu węższym — gwałtowna zmiana ustroju politycznego i organizacji społecznej, odbywająca się przy stosunkowo szerokim udziale społeczeństwa i przy zastosowaniu środków pozaprawnych. Rewolucję przeciwstawia się zwykle ewolucji i reformie. W swych najwcześniejszych zastosowaniach termin rewolucja odnosił się — zgodnie z etymologią (łacińskie revolutio ‘obrót’, ‘nawrót’, ‘odwrócenie’) — do zmiany cyklicznej (np. w tytule dzieła M. Kopernika De revolutionibus orbium coelestium i wielu dawnych traktatach politycznych, w których traktowano rewolucję bądź jako odwrócenie dotychczasowego porządku „góry” i  „dołu” społeczeństwa, bądź jako powrót do jego domniemanego stanu pierwotnego). Z czasem rewolucją nazywano coraz częściej wydarzenia, w których wyniku powstaje zasadniczo nowa sytuacja, nie mająca żadnych odpowiedników w przeszłości. Takie rozumienie rewolucji upowszechniło się zwłaszcza po rewolucji francuskiej 1789–99, choć sporadycznie pojawiało się także wcześniej, np. w odniesieniu do rewolucji angielskiej 1688–89. Od końca XVIII w. rewolucja oznacza zazwyczaj zmianę, obejmującą wszystkie dziedziny życia, w szczególności zaś gruntowną zmianę stosunków społecznych. Mówi się wprawdzie również o rewolucjach pałacowych, by uwydatnić gwałtowność zmiany rządu, ale na ogół przeważa tendencja do utożsamiania rewolucji z rewolucją społeczną i odróżniania jej, z jednej strony, od przewrotów i zamachów stanu, które prowadzą do zmiany ekipy rządzącej bez naruszania całości systemu społecznego, z drugiej strony — od buntów i rebelii, które wprawdzie dają ujście społecznemu niezadowoleniu, nie pociągają jednak za sobą istotnych zmian systemowych. Rewolucję umieszczano często w historiozoficznym schemacie postępu ludzkości, widząc w niej najważniejszy czynnik jego przyspieszenia, wielki akt wyzwolenia i oczyszczenia, otwierający nową erę. Ta mitologia rewolucji, wywodząca się z mesjanistycznych nastrojów rewolucyjnej Francji, znalazła najpełniejszy wyraz w doktrynie K. Marksa, który uznał rewolucję za historyczną prawidłowość przechodzenia od jednej formacji społecznej do drugiej. Marks nie był pod tym względem wyjątkiem, gdyż przekonanie, iż kryzysy społeczne nieuchronnie kończą się rewolucją jako wielkim i zbawiennym przesileniem, stało się w XIX w. bardzo rozpowszechnione. Z przekonaniem tym łączyła się utopijna wiara, że zasadnicze problemy społeczne mogą być rozwiązane zgodnie z wolą większości przez rewolucję i że w jej wyniku powstanie nowy ład społeczny. Mitologii rewolucji przeciwstawiali się od końca XVIII w. liczni krytycy gwałtownych zmian społecznych (pierwszym i najbardziej wpływowym z nich był E. Burke) — zarówno konserwatyści, jak i liberałowie, a nawet socjaliści, z których wielu opowiadało się za ewolucyjną drogą przekształcania społeczeństwa. Ich wysiłki okazały się niezbyt skuteczne, gdyż XX w. przyniósł falę rewolucji, która stopniowo ogarniała wszystkie kontynenty, przybierając coraz to nowe formy.

Na temat rewolucji istnieje ogromna literatura, poświęcona zarówno przebiegowi poszczególnych rewolucji (zwłaszcza rewolucji francuskiej, która uznawana jest za model rewolucji), jak i analizie fenomenu rewolucji, oraz porównaniu różnych rewolucji Teorie rewolucji można najogólniej podzielić na 2 kategorie. Do pierwszej należą koncepcje zajmujące się warunkami i sposobami jej przeprowadzenia, ich głównym celem było uprawomocnienie rewolucji jako metody działania politycznego (np. Lenin, L.D. Trocki, Mao Zedong, F. Fanon), do drugiej — koncepcje zmierzające przede wszystkim do wyjaśnienia zjawiska, wskazania jego przyczyn, typowego przebiegu itp. Zainteresowanie problematyką rewolucji było niemal zawsze politycznie uwarunkowane, wynikało bądź z chęci jej przeprowadzania i/lub uprawomocnienia, bądź ze starania, aby zapobiec jej wybuchowi lub skutkom. W pierwszym przypadku występowała tendencja do traktowania rewolucji jako koniecznego skutku obiektywnych przyczyn politycznych, społecznych, ekonomicznych itd., w drugim — skłonność do przedstawiania jej jako rezultatu spisków i manipulacji, zmierzających do wykorzystania niezadowolenia społecznego. W XX w. były podejmowane przez historyków, socjologów, politologów, psychologów itp. próby stworzenia naukowej teorii rewolucji, która nie byłaby bezpośrednio związana z politycznymi opcjami swych twórców, uwzględniała natomiast w pełni różnorodność zjawisk określanych jako rewolucji i wielość ich przyczyn. We współczesnych teoriach rewolucji, opartych na ogół na rozległych badaniach historyczno-porównawczych, zdecydowaną przewagę zyskał tzw. strukturalny punkt widzenia, uwzględniający wielość zmiennych, których pojawienie się prowadzi do wybuchu rewolucji. Zmienne te to nie tylko, a nawet nie głównie, nasilenie niezadowolenia ludności z istniejącego stanu rzeczy, lecz również słabość rządu, podział rządzących elit, stopień zorganizowania opozycji, rodzaj i popularność rewolucyjnej ideologii, dysproporcja między społecznymi oczekiwaniami i możliwością ich zaspokojenia itd. Słabiej niż przyczyny rewolucji są znane ich rezultaty, jednak badacze zgadzają się, iż następstwem rewolucji jest zwykle ustanowienie silnej władzy centralnej, nastawionej z jednej strony na tłumienie oporu wewnątrz kraju (większe lub mniejsze nasilenie rewolucyjnego terroru), z drugiej — na walkę z wrogami zewnętrznymi, którzy zwalczają rewolucję, będącą zwykle nie tylko zmianą stosunków wewnątrz danego kraju, lecz również naruszeniem międzynarodowej równowagi sił.

Jerzy Szacki

Bibliografia

J. BASZKIEWICZ Wolność, równość, własność. Rewolucje burżuazyjne, Warszawa 1981;

P. PACEWICZ Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja społeczna jako zjawisko psychologiczne, Wrocław 1983;

Władza i społeczeństwo, cz. 4, red. J. Szczupaczyński, Warszawa 1995;

C. Tilly Rewolucje europejskie 1492–1992, Warszawa 1997;

S.N. EISENSTADT Revolutions and the Transformation of Societies, New York 1978;

C. TILLY Mobilization to Revolution, Reading, Mass. 1978;

T. SKOCPOL States and Social Revolutions, Cambridge 1979;

Revolutions. Theoretical, Comparative and Historical Studies, New York 1986.