zbrodnie sowieckie w Polsce

zbrodnie sowieckie w Polsce 1939–45,

zbrodnie dokonane w okresie II wojny światowej przez instytucje i organy państwowe ZSRR na obywatelach państwa polskiego.

Podczas agresji sow. IX 1939 niektóre oddziały Armii Czerwonej dokonywały egzekucji na żołnierzach WP (szczególnie oficerach), funkcjonariuszach Policji Państw. — na polu walki; w wyniku działań wojennych i późniejszych aresztowań uwięziono ponad 230 tys. żołnierzy WP, policjantów, funkcjonariuszy żandarmerii, urzędników państw. (ponad 8 tys. oficerów); po ucieczce ok. 10 tys. jeńców, przekazaniu Niemcom ponad 40 tys. (mieszkańców zachodniej części Polski) i zwolnieniu ok. 42 tys. (część została ponownie uwięziona podczas obowiązkowej rejestracji), XI 1939 w niewoli przebywało ok. 170 tys. żołnierzy, umieszczonych w 139 obozach, w tym 90 na okupowanym obszarze RP (m.in.: Frydrychówka, Husiatyn, Monasterzyska, Nitów, Nowogród Wołyński), i wykorzystywanych do niewolniczej pracy przy budowie dróg, obiektów wojsk.; III–IV 1940 oficerów WP i in. więźniów obozów w Kozielsku, Ostaszkowie, Starobielsku, na podstawie decyzji Stalina i Biura Polit. KC WKP(b), zamordowano w Katyniu, Charkowie i Twerze. W 1940–41 jeńców stopniowo przewożono w głąb ZSRR do łagrów, ostateczną ewakuację przeprowadzono po rozpoczęciu VI 1941 wojny niem.-sow.; po zawarciu układu między rządami RP i ZSRR (VII 1941) na podstawie tzw. amnestii zwolniono ok. 20 tys. jeńców; los pozostałych ok. 100 tys. jeńców jest nieznany.

Na terytorium Polski zajętym IX 1939 przez ZSRR w wyniku agresji i po podziale państwa pol. dokonanym przez III Rzeszę i ZSRR (układ o przyjaźni i granicy zawarty 28 IX 1939 korygujący ustalenia paktu Ribbentrop–Mołotow z 23 VIII 1939) wprowadzono polit.-policyjny system sprawowania władzy. Władze ZSRR tereny okupowane Polski (ponad 201 tys. km², czyli ok. 51,6% obszaru RP i ponad 13 mln ludności), po zorganizowanych 22 X 1939 tzw. wyborach do zgromadzeń lud. Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy, 1–2 XI formalnie wcieliły do ZSRR (do Ukrainy — 90 tys. km² i ok. 7,5 mln osób, do Białorusi — 105 tys. km² i prawie 5 mln osób); ponadto Litwa otrzymała prawie 7 tys. km² i ok. 0,5 mln osób (Wilno i okolice); 29 XI obywatelom pol. przymusowo nadano obywatelstwo sow., a II–V 1940 odbył się spis ludności i wydanie dowodów osobistych (tzw. paszportyzacja), terror NKWD obejmował wszystkie warstwy społ. i narodowości, na łagry skazywano: działaczy polit., oficerów WP, funkcjonariuszy Policji Państw., urzędników państw., intelektualistów, uciekinierów wojennych, osoby oskarżone o uchylanie się od płacenia podatków lub oddawania kontyngentów (ok. 300 tys. osób); rodziny aresztowanych i in. osoby były deportowane w głąb ZSRR (podczas 4 wielkich akcji — II, IV, VI 1940 i VI 1941 wywieziono kilkaset tys. osób). Po wybuchu wojny niem.-sow. VI 1941 tysiące więźniów zostało zamordowanych w masowych egzekucjach w więzieniach (m.in. we Lwowie, Berezweczu) i podczas ewakuacji (tzw. marsze śmierci). Po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski kontrwywiad wojsk. Armii Czerwonej (Smiersz), NKWD (wojska ochrony tyłów) zwalczały organy i instytucje Polskiego Państwa Podziemnego, rozbrajały oddziały AK uczestniczące podczas akcji „Burza”; w wyzwalaniu wielu miejscowości, m.in. Wilna („Ostra Brama”), maszerujące na pomoc powstaniu warsz., aresztowały ich dowódców i lokalnych przedstawicieli rządu RP na uchodźstwie; 27–28 III 1945 NKWD aresztowało przywódców Pol. Państwa Podziemnego podstępnie zaproszonych na rozmowy polit. i VI 1945 skazanych w pokazowym procesie polit. (proces szesnastu); 1944–45 na obszarze Polski (w przedwojennych granicach) zostało uwięzionych 200 tys. obywateli pol., w tym ponad 50 tys. żołnierzy AK (władze sow. nie uznawały ich praw kombatanckich) i wywiezionych do obozów w ZSRR, m.in. w Diagilewie i Ostaszkowie; dopiero 1947 część powróciła do kraju, z pozostałych, zwalnianych z łagrów od 1953, niewielu uzyskało zgodę władz ZSRR na przyjazd do Polski. Oficerowie sowieccy organizowali i kontrolowali organy kontrwywiadu WP (Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego) oraz resortu bezpieczeństwa publicznego (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego), m.in. XI 1944–IV 1945 Specjalny Obóz Tyłów Gł. Zarządu Informacji WP w Skrobowie.

Zbrodnie sowieckie w Polsce nie zostały osądzone, władze ZSRR odrzucały wszystkie oskarżenia, podejmowały próby obciążenia odpowiedzialnością za niektóre zbrodnie władze III Rzeszy (m.in. o dokonanie mordu w Katyniu); dopiero IV 1990 rząd ZSRR oficjalnie potwierdził odpowiedzialność NKWD za śmierć ponad 20 tys. oficerów WP i Policji Państw. oraz urzędników państw. RP zamordowanych w Katyniu, Charkowie i Twerze. W XII 1990 prezydent Rosji ujawnił dokumenty, m.in. decyzję Biura Polit. KC WKP(b), ostatecznie potwierdzające odpowiedzialność najwyższych władz ZSRR za tę zbrodnię i jej ukrywanie.