Rosja. Muzyka

Rosja. Muzyka.

Początki profesjonalnej muzyki na Rusi Kijowskiej sięgają IX w. Dużą rolę w krzewieniu muzyki odegrali wędrowni artyści, zw. skomorochami, działający aż do XVII w. Po przyjęciu chrześcijaństwa z Bizancjum (koniec X w.) rozwinął się śpiew cerkiewny (znamiennyj raspiew), zapisywany początkowo tzw. notacją kondakarną, a następnie za pomocą kriuków. W XIII w. centrum rozwoju śpiewu cerkiewnego przeniosło się z Kijowa do Nowogrodu Wielkiego, a w XV–XVI w. — do Moskwy. Z biegiem czasu w muzyce cerkiewnej pojawiły się obszerne melizmaty, które dla ułatwienia śpiewu opatrywano pozbawionymi znaczenia sylabami (anenaiki); w XVII w., w wyniku reform, usunięto te naleciałości; w XVII–XVIII w. rozwinęła się wielogłosowość (partiesnoje pienije), formy koncertu rel. (W.P. Titow), kantaty i psalmu; wzrosło też znaczenie muzyki na dworze carskim (1538 pierwsza wzmianka o kapeli śpiewaczej) oraz na dworach książęcych. W XVIII w. ożywiły się kontakty z krajami zachodniej Europy; na dworze carskim działali m.in. kompozytorzy wł. (T. Traetta, G. Paisiello, D. Cimarosa) tworzący opery w stylu szkoły neapolitańskiej. Pierwsze opery ros. komponowali: M.A. Matinski, J.I. Fomin, W.A. Paszkiewicz, M.S. Bieriezowski. Wpływy opery ujawniły się w koncercie chóralnym a cappella, gł. w twórczości D.S. Bortnianskiego, który przyczynił się także do rozwoju muzyki instrumentalnej. W sentymentalnej liryce wok., rozwijającej się od końca XVIII w. (F.M. Dubianski, J. Kozłowski, D.N. Kaszyn), zaznaczyły się wpływy lud., zwłaszcza w popularnym ros. romansie (M. i M. Wielhorscy, N.S. Titow, A.L. Gurilow, A.A. Alabjew), także w wodewilach i w operze podejmującej tematykę lud. baśni (A.N. Wierstowski). Twórczość M.I. Glinki zapoczątkowała w XIX w. nowy okres w muzyce ros., stworzyła podstawy ros. szkoły nar. w operze, liryce wok. i muzyce instrumentalnej. Do zdobyczy Glinki nawiązał A.S. Dargomyżski w twórczości operowej (ścisłe powiązanie słowa, muzyki i akcji scenicznej) oraz kompozytorzy Potężnej Gromadki (M.A. Bałakiriew, A.P. Borodin, C.A. Cui, M.P. Musorgski, N.A. Rimski-Korsakow), na których program estetyczny — zespolenia osiągnięć zachodnioeur. z ros. tradycjami nar. — wywarła wpływ publicystyka społ. N.G. Czernyszewskiego, N.A. Dobrolubowa, A.I. Hercena oraz myśl muz. A.N. Sierowa i W.W. Stasowa. Nastąpiło znaczne ożywienie życia muz. (1859 A.G. Rubinstein zał. Ros. Tow. Muzyczne, w latach 60. powstały konserwatoria w Petersburgu i Moskwie). W tym okresie działał również P.I. Czajkowski, którego muzyka łączy zdobycze neoromantyzmu z elementami rodzimego folkloru. Nadto w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. tworzyli: A.K. Ladow, S.I. Taniejew, A.S. Arenski, A.K. Głazunow, W.S. Kalinnikow, S.M. Lapunow, S.W. Rachmaninow (także wybitny pianista), N.K. Medtner, N.J. Miaskowski, M.M. Ippolitow-Iwanow, R.M. Glier, W.I. Riebikow oraz najwybitniejszy kompozytor ros. przeł. XIX i XX w. — A.N. Skriabin. W rozwoju kultury muz. wielką rolę odegrał M.P. Bielajew, założyciel wydawnictwa muzyki ros. w Lipsku (1885) i organizator koncertów; dla propagowania muzyki ros. duże znaczenie miało założenie 1909 przez S.P. Diagilewa międzynar. zespołu baletowego Les Ballets Russes; z zespołem współpracowali m.in. M. Ravel, M. de Falla, a z kompozytorów ros. — S.S. Prokofjew, u którego przejawiły się tendencje neoklas., oraz I.F. Strawinski, przedstawiciel modernizmu w muzyce ros. przed I wojną światową. W Rosji działali też w tym czasie awangardowi kompozytorzy związani z futuryzmem (J. Gołyszew, A. Lourié, M.W. Matiuszyn, N. Obuchow, N. Rosławiec).

Po rewolucji październikowej gł. celem wytyczonym przez komunist. propagandę było powiązanie muzyki z życiem polit. i społ., udostępnienie jej całemu społeczeństwu. Duże znaczenie zyskała tematyka hist.-rewolucyjna i gatunki wok.; nastąpił rozwój tzw. pieśni masowej nawiązującej do tradycji ros. pieśni lud. (A.W. Aleksandrow, I.O. Dunajewski, M.I. Błanter, J.S. Milutin, W.P. Sołowjow-Siedoj, A.G. Nowikow). Po 1932, wskutek krytyki prądów nowatorskich w muzyce ros. i propagowania realizmu socjalistycznego, wykluczającego eksperymenty w dziedzinie formy, nastąpił zwrot do folkloru narodów ZSRR i do tradycji XIX w.; muzykę symfoniczną, sceniczną i wok. komponowali: Prokofjew, Miaskowski, D.D. Szostakowicz (m.in. ostro skrytykowany za „formalistyczny” język muz. swojej opery Lady Mackbeth mceńskiego powiatu), W.J. Szebalin, J.A. Szaporin, D.B. Kabalewski, I.I. Dzierżynski, T.N. Chriennikow, G.W. Swiridow. W latach powojennych wzmogły się hasła walki z tzw. formalizmem w muzyce (osławiona partyjna Rezolucja o operze „Wielka przyjaźń”, atakująca m.in. autora opery W. Muradelego, także Szostakowicza i Prokofjewa); domagano się nar. charakteru i  „głębokich treści ideowych” w muzyce rosyjskiej. Od lat 60. zaczęły się pojawiać tendencje nowatorskie w twórczości takich kompozytorów, jak: B.A. Czajkowski, E.W. Denisow, A.J. Eszpaj, L.A. Grabowski, S.A. Gubajdulina, A.A. Knajfel, A.P. Pietrow, W.P. Rożdiestwienski, S.M. Słonimski, R.K. Szczedrin, A.G. Sznitke, B.I. Tiszczenko, G.I. Ustwolska, M.S. Wajnberg, A.M. Wołkonski i in. Światową sławę zyskali wykonawcy — m.in. dyrygenci: S.A. Kusiewicki, J.A. Mrawinski, K.P. Kondraszyn, G.N. Rożdiestwienski; pianiści: Rachmaninow, K.N. Igumnow, W.W. Sofronicki, S.T. Richter, E.G. Gilels, J.I. Zak, L.N. Oborin, W.D. Aszkenazi; skrzypkowie: D.F. i I.D. Ojstrachowie, L.B. Kogan, G.M. Kremer; wiolonczeliści: G.P. Piatigorski, M.L. Rostropowicz; śpiewacy: F.I. Szalapin, A.W. Nieżdanowa, M.O. Rejzen, Z. Dołuchanowa, G.P. Wiszniewska, J.J. Niestierienko. Muzykologię reprezentują: B.W. Asafjew, J.W. Kiełdysz, B.M. Jarustowski, I.F. Bełza, J.N. Chołopow i inni.

Rosyjska muzyka lud. odznacza się wielkim zróżnicowaniem regionalnym i krzyżowaniem się wpływów bizant., scytyjskich, kaukaskich, fińskich, germańskich; jej cechy specyficzne: śpiewy epickie od wczesnego średniowiecza, pieśni obrzędowe, od XVI w. pieśni liryczne, taneczne, żołnierskie, czastuszki, szerokie linie melodyczne oparte na skalach modalnych, rytmika o zróżnicowanych układach akcentów, wielogłosowość typu polifonii wariacyjnej; instrumenty — fletnia Pana, flet podłużny z ustnikiem (pyżatka), trąbka klarnetowa (żalejka), dudy, rogi, skrzypce (dawniej gudok), lira korbowa, bałałajka, gęśle, bęben, grzechotki, obecnie także harmonijka ustna, odmiany akordeonu (np. bajan).

Bibliografia

Z. LISSA Historia muzyki rosyjskiej, Kraków 1955.