Rosja. Gospodarka

Rosja. Gospodarka.

Rozpad ZSRR i załamanie współpracy między nowo powstałymi państwami (przerwane wzajemne dostawy surowców, energii elektrycznej i części zamiennych) oraz powolne i niekonsekwentne wprowadzanie elementów gospodarki rynkowej w miejsce centralnie planowanej, przyczyniły się do pogłębienia kryzysu gospodarczego; program reform wielokrotnie zmieniany w wyniku nieustabilizowanej sytuacji politycznej; stopień scentralizowania gospodarki jest nadal bardzo duży (pozostały wielkie państwowe przedsiębiorstwa). Wpływy podatkowe stanowią 92,4% dochodów budżetu federalnego. W 1992 zapoczątkowano masową prywatyzację (każdy obywatel otrzymał bon o nominalnej wartości 10 tys. rubli, tj. 23 dolary USA); niezależnie od darmowego wydawania czeków są prywatyzowane przedsiębiorstwa rentowne, m.in. w przemyśle paliw (1994 przygotowano do prywatyzacji 2 największe zjednoczenia w Rosji — Gazprom i Surgutneftegaz); 1992–93 sprywatyzowano ponad 80 tys. przedsiębiorstw (z tego ponad 1/2 w sferze usług). W VIII 1998 nastąpił gwałtowny odpływ ogromnej części nagromadzonego przez ostatnie lata zagranicznego kapitału portfelowego. Bezpośrednimi przyczynami odwrotu inwestorów zagranicznych (a także krajowych) były: fiasko rozmów z MFW w sprawie otrzymania przez Rosję kolejnej pomocy finansowej na kwotę 22 mld dolarów USA; ogłoszenie przez rząd 90-dniowego moratorium na spłatę zadłużenia w stosunku do inwestorów zagranicznych; ujawnienie planów rządu dotyczących zmiany warunków wykupienia przez rząd swoich papierów wartościowych, co oznaczało olbrzymie straty dla inwestorów zagranicznych; zapowiedź rządu, że pozwoli na 30% deprecjację rubla do końca roku; oświadczenie banku centralnego Rosji, że nie będzie bronił (przez wykorzystanie rezerw walut wymienialnych) rubla przed deprecjacją; oświadczenie rządu, że będzie miał kłopoty z wykupieniem swoich papierów wartościowych nabytych przez krajowych inwestorów. W latach 1998–2006 następowała stopniowa poprawa stanu gospodarki (wzrost PKB o ok. 6% rocznie), wynikająca m.in. ze wzrostu cen paliw na rynkach światowych (ropa i gaz stanowiły ok. 60% wartości eksportu, 2006). W 2007 z rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa pochodziło 4,7% produktu krajowego brutto, z przemysłu, budownictwa i energetyki — 39,1%, z usług — 56,2%; PKB (wg oficjalnych kursów walut) 1286 mld dolarów USA; PKB wg parytetu siły nabywczej 2,1 biliona dolarów USA (na 1 mieszkańca 14,7 tys. dolarów USA), co stawia Rosję na 7. miejscu w świecie (na 1 mieszkańca — 75. miejsce). W 2005 długi zagraniczne Rosji wynosiły 197,3 mld dolarów USA (ok. 25% PKB, wobec ok. 90% PKB w 1998), z czego 158,6 mld dolarów USA to zadłużenie długoterminowe, a oficjalne rezerwy Rosji wyniosły 182,2 mld dolarów USA (w tym ok. 13% to złoto).

Przemysł.

Rosja należy do największych świat. producentów surowców energ.; 1988 wydobycie ropy naft. wynosiło 570 mln t (1. miejsce w świecie), 2005 — 470 mln t (2. miejsce, po Arabii Saudyjskiej); spadek wydobycia spowodowany brakiem kapitałów na modernizację sprzętu górn. (ok. 25 tys. odwiertów nieczynnych, wymagających remontu); 2/3 wydobycia pochodzi z Syberii Zach., ze złóż wzdłuż środkowego biegu rz. Ob; gł. pola: samotłorskie, mamontowskie, fiodorowskie, ust-bałyckie (w obwodzie tiumeńskim i w przyległej części obwodu tomskiego); ropa (zawierająca także skroplony gaz ziemny) jest wysokiej jakości; 1/4 ropy pochodzi z Zagłębia Wołżańsko-Uralskiego (m.in. Romaszkino, Tujmazy, Iszymbaj); gł. pola: Samarska Łuka (obwód samarski), Tujmazy i Iszymbaj (Baszkiria), obwód permski; poza tym ropa naft. jest wydobywana w dawnych ośr. na Kaukazie Północnym, zwłaszcza w Czeczenii (Grozny) i Adygei (Majkop) oraz w rep. Komi, na Sachalinie (Ocha) i w obwodzie królewieckim (k. Znamieńska); 1992 zostały odkryte wielkie złoża ropy naft. w południowo-wschodniej części szelfu M. Barentsa. W Rosji występuje ok. 40% świat. zasobów gazu ziemnego (tj. 55 bln m³); 2005 wydobycie wyniosło 598 mld m³ (1. miejsce na świecie); 90% gazu wydobywa się w północnej części Syberii Zach. (Urengoj, Jamburg, Polarne, Miedwieże w obwodzie tiumeńskim) i na Uralu; ok. 1/5 stanowi gaz wydobywany łącznie z ropą naft. w regionach Powołża (Almietjewsk), Uralu (Orenburg) i Kaukazu Północnego (Krasnodar, Grozny); mniejsze ośr. wydobycia w rep. Komi (Wuktył), na Kaukazie Północnym (Stawropol), w obwodzie astrachańskim w pobliżu ujścia Wołgi, na Sachalinie i w Jakucji.

Największe zagłębia węglowe: Kuźnieckie (zasoby do głęb. 600 m — 110,8 mld t), Peczorskie (w rep. Komi), Szachtyńskie (wschodnia część Zagłębia Donieckiego), w Jakucji (Neriungri); w zagłębiach Podmoskiewskim, Nazarowskim (obwód czelabiński) i w Kraju Krasnojarskim występuje tylko węgiel brunatny; po znacznym spadku wydobycia w końcu lat 90. (1991 — 353,3 mln t, 1998 — 231,9 mln t) stopniowy wzrost wydobycia (298 mln t, 2005); ok. 40% wydobywanego węgla pochodzi z kopalni odkrywkowych; z surowców energ. wydobywa się także torf, gł. w regionach Centralnym, Wołżańsko-Wiackim i na Uralu, oraz łupki bitumiczne w Regionie Północno-Zachodnim i na Powołżu. Najważniejsze regiony eksploatacji rud żelaza: Kurska Anomalia Magnetyczna (zasoby ponad 55 mld t, w tym 30 mld t rud bogatych — o zawartości 52–66% metalu), Ural (złoża magnitogorskie, orskie) i Syberia (złoża angarsko-ilimskie, ałdańskie); wydobycie rud żelaza zmniejszyło się z 95,7 mln t 1983 do 72,3 mln t 1998, jednak w latach 1999–2002 ponownie wzrosło (84,2 mln t, 2002). Rudy miedzi wydobywa się na Uralu i w Zabajkalu, cyny, cynku i ołowiu — w Jakucji i obwodzie magadańskim, niklu i kobaltu — w rejonie Norylska i na Płw. Kolskim, wolframu i molibdenu — na Kaukazie Północnym i Dalekim Wschodzie, a boksyty — w północnym Uralu, na Płw. Kolskim i Syberii; gł. eksploatowane złoża złota (158 t, 2002) znajdują się w obwodzie magadańskim, diamentów — w Jakucji (11,5 mln karatów). Bogate i różnorodne są również złoża surowców chem., zwłaszcza soli potasowych (Solikamsk), apatytów i fosforytów (Płw. Kolski), soli kam., siarki. Rosja jest największym po USA producentem energii elektr. w świecie; łączna moc zainstalowana w elektrowniach wynosi 213 tys. MW (2002); produkcja energii elektrycznej 931 mld kW·h. (2003), z tego 61% przypada na elektrownie cieplne (opalane ropą naft., gazem i węglem), 29% na elektrownie wodne, 10% — jądrowe; największe elektrownie cieplne: Reftyńska (3800 MW), Kostromska (3600 MW), Surgucka i Riazańska (po 3300 MW); zespoły (kaskady) elektrowni wodnych zbud. na Wołdze i Kamie, Jeniseju (Krasnojarska 6000 MW, Sajańsko-Szuszeńska 6400 MW — zniszczona 2009) i Angarze (Bracka 4500 MW); największe elektrownie jądr.: w Sosnowym Borze (k. Petersburga) i Kurska w m. Kurczatow (po 4000 MW). Silnie rozwinięte hutnictwo żelaza, oprócz starych zakładów, powstałych przed 1917, istnieją wielkie kombinaty metalurg. o pełnym cyklu produkcyjnym; największe huty znajdują się na Uralu (Magnitogorsk, Czelabińsk, Niżni Tagił), w Regionie Centralnym (Lipieck, Tuła, Czerepowiec), na Syberii Zachodniej (Nowokuźnieck) i Syberii Wschodniej (Krasnojarsk); z hut uralskich pochodzi ponad 1/2 produkcji surówki żelaza, stali i wyrobów walcowanych. Dobrze rozwinięte hutnictwo metali nieżel., zwłaszcza niklu (Norylsk, Orsk, Monczegorsk), cyny (Nowosybirsk), miedzi (gł. na Uralu), ołowiu (Władykaukaz, Dalniegorsk), cynku (Czelabińsk); największe huty aluminium są zlokalizowane w pobliżu wielkich elektrowni wodnych na Syberii (Nowokuźnieck, Krasnojarsk, Brack, Sajańsk) i na Powołżu (Wołgograd). Przemysł chem. rozwinięty w regionach: Centralnym, Północno-Zachodnim, na Powołżu, Uralu i Syberii Zachodniej, gł.: produkcja nawozów miner., kauczuku syntet., tworzyw sztucznych, włókien chem., kwasu siarkowego, sody, farb i lakierów, wyrobów farm.; duże rafinerie ropy naft. w Jarosławiu, Niżnim Nowogrodzie, Krasnodarze, Samarze, Ufie, Iszymbaju, Omsku i Angarsku. Wszechstronnie rozwinięty przemysł elektromaszynowy (zwłaszcza w regionach: Centralnym, Północno-Zachodnim, na Uralu, Zawołżu, Syberii Zachodniej): produkcja maszyn ciężkich, maszyn energ., maszyn roln., taboru kol., statków mor. i rzecznych, samochodów, ciągników, podzespołów elektron., sprzętu med.; rozwinięty także przemysł zbrojeniowy, lotn. i kosmiczny. Duża koncentracja przemysłu materiałów budowlanych (zwłaszcza cement. i produkcja konstrukcji żelbetowych) w regionach Centralnym i Północno-Zachodnim, na Kaukazie Północnym, Uralu i Powołżu. W Rosji istnieją dogodne warunki do rozwoju przemysłu drzewnego (lesistość kraju wynosi 51%, 2001), ale zachowuje on znaczenie świat. tylko w części surowcowo-materiałowej (wyrąb drewna, produkcja tarcicy i papieru gazetowego). Produkcja przemysłu lekkiego kilkakrotnie zmalała w stosunku do okresu przedkryzysowego; jego najważniejszą gałęzią jest przemysł włók.; produkcję ogranicza brak środków dewizowych na import surowców. Przemysł spoż. nigdy nie był dobrze rozwinięty, a wskutek spadku konsumpcji oraz zwiększonej konkurencji produktów importowanych produkcja zmniejszyła się o więcej niż połowę; do jego najwazniejszych gałęzi należą: przemysł cukr. i rybny (1/3 świat. produkcji konserw rybnych i ponad 1/2 kawioru — 1. miejsce na świecie).

Rolnictwo.

Użytki rolne zajmują 13% pow. kraju (2001), z tego grunty orne — 119,1 mln ha (57%), łąki kośne — 18,1 mln ha, pastwiska — 54,1 mln ha; ziemie nawadniane (4,6 mln ha), gł. na Kaukazie Północnym i Powołżu, osuszone, gł. w regionach Północno-Zachodnim i Centralnym. Rolnictwo jest najbardziej zacofaną dziedziną gospodarki, odznaczającą się niską produktywnością użytków rolnych oraz niską wydajnością pracy; mimo ogromnego areału użytków rolnych i dużej liczby zatrudnionych, rolnictwo nie zapewnia ludności dostatecznego wyżywienia oraz odpowiedniej ilości surowców dla przemysłu przetwórczego. Przyczyną zacofania są niezbyt sprzyjające warunki naturalne na większości obszaru kraju, a także specyficzna struktura agrarna (trwająca nadal dominacja dawnych kołchozów i sowchozów, obecnie najczęściej w formie spółek lub towarzystw akcyjnych) oraz niskie nakłady inwestycyjne na rolnictwo. Główne znaczenie ma produkcja roślinna; powszechnie uprawiane są zboża (43 mln ha, 2001): pszenica (47,6 mln t, 2005; 4. miejsce w świecie), jęczmień (15,8 mln t; 1. miejsce), żyto (3,6 mln t; 1. miejsce), owies (4,6 mln t; 1. miejsce), kukurydza (3,5 mln t), ryż (2,9 mln t), ponadto ziemniaki (36,4 mln t; 2. miejsce w świecie, po Chinach), gryka, proso, groch, fasola; w uprawach przem. dominują rośliny oleiste (80% pow. zasiewów): słonecznik i len, ponadto buraki cukr.; Rosja jest gł. świat producentem malin, porzeczek, agrestu, wyki, mimo znacznego zmniejszenia powierzchni upraw. Na południu kraju (dolina Wołgi–Achtuby, Kaukaz Pn.) są charakterystyczne tzw. basztany, tj. uprawy roślin dyniowatych. Pogłowie podstawowych rodzajów zwierząt hodowlanych zmniejszyło się do poziomu sprzed II wojny światowej, a ogólna produktywność hodowli do poziomu z końca lat 50. XX w.; gł. regiony hodowli bydła (24,9 mln sztuk, 2004): Nadwołżański, Centralny i Syberia Zachodnia; trzody chlewnej (16,0 mln): Kaukaz Północny, regiony: Północny, Nadwołżański i Centralnoczarnoziemny; owiec i kóz: Region Nadwołżański, Kaukaz Północny i Syberia Wschodnia; stosunkowo najlepiej jest rozwinięty chów drobiu (ponad 500 mln sztuk, gł. kur, kaczek i gęsi), zarówno w dużych fermach podmiejskich, jak też w gospodarstwach przyzagrodowych. W tundrze i lasotundrze hoduje się renifery. Produkcja skór futerkowych, uzyskiwanych z myślistwa (lisy, pieśce, sobole, popielice, gronostaje, ondatry) lub hodowli (m.in. lisy srebrzysto-czarne i błękitne, nutrie, norki). Rozwinięte rybołówstwo (3,3 mln t, 2003); najważniejsze akweny połowowe znajdują się w regionie Dalekiego Wschodu (gł. M. Ochockie) i na O. Arktycznym (M. Barentsa); gł. poławiane gatunki: mintaj, dorsz, gromadnik, łososie i krewetki; połowy jesiotrowatych (gł. M. Kaspijskie) są największe na świecie.

Transport i łączność.

Długość eksploatowanych linii kol. na terytorium Rosji wynosi 87,2 tys. km (2005), dróg samoch. — 601 tys. km (z tego 91% o twardej nawierzchni), dróg wodnych — 102 tys. km, magistralnych rurociągów 213 tys. km (2001); w przewozach ładunków gł. rolę odgrywa transport kol. (41% przewozów liczonych w mln t), rurociągowy (33%), samoch. (21%), w przewozach pasażerów — transport samoch. (50% przewozów liczonych w mln osób) i kol. (3,1%). Układ linii kol. w eur. części R. przypomina ogromne koło, którego osią jest węzeł moskiewski z 11 magistralami rozchodzącymi się we wszystkich kierunkach, przeciętymi dwiema liniami okrężnymi. Na wschód od tego koła biegną linie równoleżnikowe, których liczba ulega stopniowej redukcji. Wysunięte najdalej 3 wielkie magistrale: Transsyberyjska, Środkowosyberyjska i Południowosyberyjska znalazły się częściowo poza granicami R. (w Kazachstanie), co komplikuje komunikację z Syberią Wsch. i Dalekim Wschodem, którą obsługuje tylko Kolej Transsyberyjska i eksploatowana w niewielkim stopniu Kolej Bajkalsko-Amurska. Transport samoch. odgrywa ważną rolę w przewozach towarów i pasażerów na krótkie odległości; sieć drogowa rozmieszczona bardzo nierównomiernie (300 km/1000 km² w obwodzie mosk., 70 km/1000 km² na Uralu i 1,5 km/1000 km² w Jakucji); gł. drogi samoch.: Moskwa–Petersburg, Moskwa–Mińsk (Białoruś), Moskwa–Kijów (Ukraina), Moskwa–Symferopol (Ukraina), Moskwa–Kazań, Moskwa–Samara; ok. 40% osiedli wiejskich nie ma połączenia drogowego o twardej nawierzchni; w zimie drogi są często nieprzejezdne. Do największych magistrali wodnych należą Wołga z Kamą, Ob z Irtyszem, Jenisej, Lena, Amur; dzięki budowie kanałów żegl.: Białomorsko-Bałtyckiego, im. Moskwy, Wołżańsko-Dońskiego oraz rekonstrukcji Wołżańsko-Bałtyckiej Drogi Wodnej w eur. części Rosji powstał jednolity śródlądowy system wodny; transportem rzecznym (112 mln t, 2001) przewozi się gł. materiały budowlane, drewno, ropę i produkty naft. (zwłaszcza w azjat. części Rosji). Transport mor. obsługuje przeważającą część ros. handlu zagr.; dla północnych obszarów Rosji duże znaczenie ma Północna Droga Morska; 2004 łączny przeładunek w portach wyniósł 9,3 mln t (znaczna przewaga załadunku nad wyładunkiem); gł. porty mor.: Noworosyjsk, Soczi (n. M. Czarnym), Petersburg, Królewiec (Morze Bałtyckie), Murmańsk (M. Barentsa), Archangielsk (M. Białe), Pietropawłowsk Kamczacki, Magadan (M. Ochockie), Władywostok, Nachodka, Wostoczny (M. Japońskie).

W transporcie lotn., po dużym spadku ogólnej wielkości przewozów (26 mln pasażerów i 0,9 mln t ładunków w 2001), szybko rośnie udział przewozów międzynarodowych. Spośród ok. 1,6 tys. portów lotn., lotnisk i lądowisk ponad 50 ma międzynar. status., największe: Moskwa (Szeremietiewo I i II, Domodiedowo, Wnukowo I i II), Petersburg, Nowosybirsk, Jekaterynburg, Krasnojarsk, Irkuck, Chabarowsk.

Handel zagraniczny.

Udział Rosji w międzynar. obrotach handl. jest niewielki (0,7% świat. importu i 1,8% eksportu, 2003); wartość eksportu 245 mld dol. USA, importu 125 mld dol. USA (2005). Najważniejsze artykuły eksportu: gaz ziemny, ropa naft. i jej produkty, węgiel, metale szlachetne i kolorowe, chemikalia, drewno użytkowe, broń i sprzęt wojsk.; import gł. maszyn, zboża, mięsa, cukru i in. artykułów spoż., lekarstw, wyrobów przemysłu lekkiego, sprzętu elektron., półproduktów metal.; gł. partnerzy handl.: Niemcy, Ukraina, Chiny, Włochy, Holandia.

Krasnojarska Elektrownia Wodna na Jeniseju (Rosja)

Russkoje ustie, suszenie ryb (Rosja)