wojna światowa I
 
Encyklopedia PWN
wojna światowa I 1914–18, do 1939 zw. wielką wojną 1914–18,
zbrojny konflikt światowy,
między ententą (główne państwa: Wielka Brytania, Francja, Rosja, potem Serbia, Japonia i Włochy) a państwami centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, poparte przez Turcję i Bułgarię). Wynikła ze splotu antagonizmów między mocarstwami, rywalizacji o hegemonię w Europie, wpływy na Bałkanach, podział świata kolonialnego i rynków zbytu, a także dążenia do rewizji granic, ustalonych w rezultacie konfliktów europejskich XIX w. Pretekstem do wybuchu wojny stało się zamordowanie w Sarajewie 28 VI 1914 następcy tronu austro-węgierskiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. 28 VII 1914 Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, później uczyniły to Niemcy wobec Rosji i Francji; 4 VIII 1914 wojska niemieckie wkroczyły do neutralnej Belgii, by następnie zaatakować Francję (plan Schlieffena); tego samego dnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, a 6 VIII Austro-Węgry — Rosji. Ofensywa niemiecka została zatrzymana przez Francuzów nad Marną, co zapoczątkowało trwającą na tym froncie do 1918 wojnę pozycyjną — mimo stosowania nowych rodzajów broni: gazów bojowych (22 IV 1915 użyte po raz pierwszy przez Niemców pod Ypres), czołgów (1916 użyte w walce nad Sommą przez wojska brytyjskie) oraz zaciętych walk (Verdun 1916); brytyjskie i francuskie próby przełamania obrony niemieckiej nie przyniosły powodzenia, a ogromne straty spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej, opanowany drakońskimi środkami przez generała Ph. Petaina. 6 IV 1917 Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom, a 8 I 1918 prezydent Stanów Zjednoczonych Th.W. Wilson wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki przyszłego pokoju (Wilsona czternaście punktów); stronę państw sprzymierzonych wzmocniły wojska amerykańskie i latem armie ententy przeszły do działań zaczepnych, odrzucając Niemców z północnej Francji i zachodniej Belgii; 11 XI 1918 Niemcy podpisały pod Compiègne zawieszenie broni z państwami sprzymierzonymi.
Na froncie wschodnim wojska rosyjskie 1914 poniosły porażki w Prusach Wschodnich w bitwach pod Stębarkiem (niemiecki Tannenberg), a ich kontrofensywę zatrzymały wojska niemieckie i austro-węgierskie w bitwach pod Łodzią, Krakowem i Limanową. W 1915 Niemcy zwyciężyli Rosjan nad jeziorami mazurskimi, a latem i jesienią wojska niemieckie i austro-węgierskie zajęły Królestwo Polskie, część tzw. Ziem Zabranych i krajów bałtyckich; w czasie odwrotu Rosjanie przeprowadzili masową ewakuację ludności, maszyn i produktów rolnych, powiększając zniszczenia wojenne ziem polskich; walki na Podkarpaciu nie przyniosły w tym okresie sukcesu strategicznego żadnej ze stron. W 1916 ofensywa rosyjska na Wołyniu (pod wodzą generała A. Brusiłowa), podobnie jak natarcia na Białorusi i w Kurlandii nie zmieniły w sposób istotny sytuacji na froncie, nastąpiła jego stabilizacja. W VIII 1915 do wojny po stronie ententy przystąpiła Rumunia, ale jej wojska zostały szybko zmuszone do odwrotu. Rozstrzygnięcie na froncie wschodnim nastąpiło dopiero 1917; Rosja, osłabiona m.in. przez rewolucję lutową i październikową, poniosła klęskę (m.in. utrata Rygi) i podpisała 5 oraz 15 XI w Brześciu Litewskim zawieszenie broni, kończące działania wojenne na froncie wschodnim. Jednocześnie, wraz z rozkładem armii rosyjskiej, z jej nierosyjskich żołnierzy i z jeńców powstały formacje narodowe, m.in. Korpusy Polskie w Rosji. 9 II 1918 Niemcy i Austro-Węgry podpisały w Brześciu Litewskim traktat pokojowy z Ukraińską Radą Centralną, na podstawie którego Chełmszczyznę przyłączono do Ukrainy; wojska niemieckie i austro-węgierskie podjęły ofensywę i zajęły kraje bałtyckie, Białoruś i część Ukrainy; 3 III sowiecka Rosja podpisała w Brześciu Litewskim traktat pokojowy z państwami centralnymi (brzeski traktat pokojowy), natomiast Rumunia 5 III zawieszenie broni a 7 V zawarła pokój. Na froncie bałkańskim ofensywa wojsk austro-węgierskich na Serbię 1914 zakończyła się porażką, 1915 Serbia przegrała bitwę na Kosowym Polu, państwa centralne 1916 opanowały Czarnogórę i część Albanii.
Na froncie włoskim (otwartym przez wypowiedzenie 25 V 1915 przez Włochy wojny Austro-Węgrom) siły austro-węgierskie 1915 powstrzymały atak włoski, a walki pozycyjne trwały do 1916 (Socza); 1917 wojska państw centralnych przełamały obronę Włochów (Caporetto), którzy jednak przy pomocy francusko-brytyjskiej utworzyli nowe pozycje obronne nad Piawą (utrzymane do 1918); jesienią 1918 Włosi, wykorzystując rozkład wojsk przeciwnika, przeszli do natarcia; armia austro-węgierska przestała stawiać opór i 3 XI Austro-Węgry podpisały kapitulację. Na frontach pozaeuropejskich wojska rosyjskie pokonały 1914 Turków na Kaukazie (12 XI Turcja wypowiedziała wojnę państwom ententy) i do 1917 odniosły zwycięstwa w lokalnych walkach, Brytyjczycy natomiast 1914–16 ponieśli klęski w bitwach z Turkami w Mezopotamii; w Afryce 1914–15 francuskie i brytyjskie oddziały kolonialne oraz wojska południowoafrykańskie opanowały większość niemieckich kolonii; 23 VII 1914 Japonia znalazła się w stanie wojny z Niemcami i zajęła ich posiadłości w Oceanii; 1915 aliancki korpus ekspedycyjny został pobity w rejonie cieśniny Dardanele, 1917 Turcja zaczęła ponosić porażki w Mezopotamii i Palestynie, a 30 X 1918 skapitulowała. Od 1914 ententa podjęła morską blokadę państw centralnych, które prowadziły wojnę podwodną, nasiloną 1915; Niemcy, zmuszone do jej ograniczenia, 1916 zaktywizowały działania floty nawodnej (jutlandzka bitwa), w następnym roku ogłosiły (1 II) nieograniczoną wojnę podwodną, kontynuowaną do 1918. W powietrzu miejsce sterowców zaczęło zajmować lotnictwo bombowe (niemieckie ataki na Londyn, francuskie na cele przemysłowe w Lotaryngii). Porażki na frontach oraz blokada gospodarcza spowodowały pogorszenie położenia gospodarczego państw centralnych i narastanie kryzysu wewnętrznego w Austro-Węgrzech i Niemczech oraz odradzanie się lub powstawanie nowych państw (m.in. 7 X 1918 proklamowanie przez Radę Regencyjną w Warszawie niepodległości państwa polskiego, 19 X ogłoszenie niepodległości przez Ukraińców we Lwowie, co dało początek wojnie polsko-ukraińskiej, 28 X uchwalenie w Pradze niepodległości Czechów i Słowaków).
Wojnę zakończyły traktaty pokojowe: 28 VI 1919 z Niemcami w Wersalu (wersalski traktat pokojowy), 10 IX 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye, 27 XI z Bułgarią w Neuilly, 4 VI 1920 z Węgrami w Trianon i 10 VIII 1920 z Turcją w Sèvres. Udział w wojnie wzięły 33 państwa (29 ententa), ok. 70 mln żołnierzy (ok. 10 mln zabitych, ok. 20 mln rannych); w armiach państw zaborczych służyło ponad 500 tys. Polaków, walczyła też polska formacja Legiony Polskie w I wojnie światowej. W wyniku wojny rozpadła się monarchia austro-węgierska, Niemcy i Austria stały się republikami, powstała sowiecka Rosja, odrodziły się bądź powstały nowe państwa: Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia; dokonano nowego podziału kolonii i wytyczono nowe granice w Azji i Afryce; powstała Liga Narodów; wojna zrujnowała przede wszystkim Europę i spowodowała zmniejszenie się jej roli w stosunku do innych części świata.
Bibliografia
J. DĄBROWSKI Wielka wojna 1914–1918, w: Wielka historia powszechna, t. 7, cz. 1–2 Warszawa 1937.
zgłoś uwagę
Ilustracje
I wojna światowa, niemieccy żołnierze w okopach podczas bitwy nad Marną, 1914.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Legiony Polskie na Wołyniu w lecie 1916 r. — siedzą za stołem od lewej: Leon Wyczółkowski, Józef Piłsudski, biskup Władysław Bandurski, austriacki komendant Legionów gen. Puchalski, płk Januszaitis. Za stołem m.in. płk Grzesicki, płk Zieliński, płk Minkiewicz. Przy bocznym stole siedzą m.in. ppłk Berbecki, ppłk Roja. Wśród stojących m.in. mjr Belina-Prażmowski i rtm. Grzmot-Skotnickifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojna światowa I, akademicy i uczniowie po rozbrojeniu Niemców pełnią wartę przed Prezydium Rady Ministrów, listopad 1918fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia