socjaliści-rewolucjoniści

socjaliści-rewolucjoniści, ros. socyalisty-riewolucyoniery, s.r., eserowcy,

członkowie ros. partii polit. utworzonej na przeł. 1901 i 1902 w wyniku zjednoczenia działających w Rosji i za granicą organizacji narodnickich (narodnicy);

Robotniczej Partii Wyzwolenia Polit. Rosji, Związku Socjalistów-Rewolucjonistów, Południowej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, Północnego Związku Socjalistów-Rewolucjonistów, Grupy Starych Narodowolców, Grupy Młodych Narodowolców i Ligi Agrarno-Socjalist.; działali gł. wśród chłopów, drobnomieszczaństwa i inteligencji; uchwalony 1905 program postulował: obalenie samowładztwa, ustanowienie demokr. republiki (z szeroką autonomią gmin i prowincji), współpracę, w ramach federacji, narodów zamieszkujących ziemie Imperium Ros., przekształcenie ziem prywatnych we własność społ. (idea zapożyczona 1917 przez bolszewików). Zgodnie z tradycją narodników socjaliści-rewolucjoniści podkreślali znaczenie terroru indywidualnego, ale uczestniczyli także w masowych ruchach społ., m.in. rewolucji 1905–07 i lutowej 1917. Utworzona 1901 Organizacja Bojowa socjalistów-rewolucjonistów (kierowana kolejno przez: G.A. Herszuniego, prowokatora J.F. Azefa i B.W. Sawinkowa) stosowała terror (np. 1904 z jej rąk zginął min. spraw wewn. W.K. Plehwe, a 1905 w. ks. Sergiusz Aleksandrowicz). W 1906 z socjalistów-rewolucjonistów wydzieliły się: legalna Lud.-Socjalist. Partia Pracy i maksymaliści (Związek Socjalistów-Rewolucjonistów Maksymalistów) ulegający wpływom anarchizmu. Po okresie upadku w latach I wojny świat. socjaliści-rewolucjoniści od 1916 odzyskiwali znaczenie, a po rewolucji lutowej 1917 stali się najsilniejszą partią polit. w Rosji; mimo zróżnicowania wewn. do VIII 1917 socjaliści-rewolucjoniści mieli wraz z mienszewikami większość w robotniczych, chłopskich i żołnierskich radach delegatów; ich przedstawiciele (A.F. Kierenski, N.D. Awksientjew, W.M. Czernow) wchodzili w skład Rządu Tymczasowego. Ostra walka toczona z socjalistami-rewolucjonistami przez bolszewików nasiliła się po przewrocie zbrojnym w Piotrogrodzie i zdobyciu przez partię bolszewicką władzy; w toku rewolucji październikowej i wojny domowej socjaliści-rewolucjoniści (Sawinkow, J.K. Breszko-Breszkowska, A. Gotz i in.) stanęli na czele ruchu antybolszewickiego w Rosji.

Od V 1917 (III zjazd) działała w partii socjalistów-rewolucjonistów lewicowa frakcja (m.in. M.A. Spirydonowa, B.D. Kamkow, M.A. Natanson), opowiadająca się za współdziałaniem z bolszewikami, która popierała hasło natychmiastowego pokoju bez aneksji i kontrybucji; za udział w bolszewickim przewrocie zbrojnym w Piotrogrodzie została XI 1917 (IV zjazd) wykluczona z partii socjalistów-rewolucjonistów; 19–28 XI na zwołanym przez siebie odrębnym (I) zjeździe utworzyła partię lewicowych socjalistów-rewolucjonistów, współpracującą, mimo różnych zastrzeżeń, z bolszewikami. Od XII 1917 lewicowi socjaliści-rewolucjoniści wchodzili do koalicyjnej Rady Komisarzy Lud. (objęli 7 komisariatów, m.in. A.Ł. Kolegajew, P. Proszjan), pełnili najwyższe funkcje w wojsku (A.I. Jegorow, M.A. Murawjow) i w WCzK (W.A. Aleksandrowicz i G.D. Zaks byli zast. F. Dzierżyńskiego). W szczytowym momencie rozwoju ich partia liczyła ok. 80 tys. członków. Pomogli bolszewikom w opanowaniu zjazdu chłopskiego, w pokrzyżowaniu planu stworzenia jednorodnego rządu socjalist. (socjaliści-rewolucjoniści, mienszewicy), w sprawie Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji; popierali ich też w kwestii zawarcia pokoju z państwami centralnymi; sprzeciwili się dopiero ratyfikowaniu traktatu brzeskiego (chcieli bronić się przed rozszerzeniem niem. okupacji). Z tego powodu zerwali koalicję rządową i odwołali swoich komisarzy, ale nadal pozostawali w radach. Kolejnym źródłem konfliktu lewicowych socjalistów-rewolucjonistów z bolszewikami stała się 1918 bolszewicka dyktatura aprowizacyjna i rozniecana na wsi walka klasowa. Zamordowanie ambasadora Niemiec hr. W. Mirbacha, w którym uczestniczył członek socjalistów-rewolucjonistów J. Blumkin, dało Leninowi pretekst do rozprawienia się z partią lewicowych socjalistów-rewolucjonistów, którą podejrzewał o dążenie do opanowania rad. Oskarżeni przez bolszewików o zbrojny bunt, zostali VII 1918 aresztowani (w tym cały KC); niektórych wybitnych działaczy natychmiast rozstrzelano, partię zdelegalizowano; ze szczątkowymi grupami w celu upozorowania „rozłamu” wśród lewicowych socjalistów-rewolucjonistów bolszewicy pozawierali „sojusze polityczne”, po czym wchłonęli je we własne struktury; lewicowi socjaliści-rewolucjoniści usunięci z rad przeszli do konspiracji; pod niem. okupacją organizowali partyzantkę i terror (30 VII 1919 zastrzelenie w Kijowie gen. H. F. Eichhorna), w Rosji — terror przeciwko bolszewikom. Mimo to na Dalekim Wschodzie lewicowi socjaliści-rewolucjoniści walczyli przeciwko białym w szeregach Armii Czerwonej.