Iwan IV Groźny
 
Encyklopedia PWN
Iwan IV Groźny, ur. 25 VIII 1530, Kołomieńskie, zm. 18 III 1584, Moskwa,
wielki książę moskiewski, car Wszechrusi.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 25 VIII 1530 w Kołomieńskiem. Był synem Wasyla III i Heleny Glińskiej. Ogłoszony wielkim księciem po śmierci ojca; do 1538 regencję sprawowała matka, potem o władzę walczyły koterie bojarskie Obolenskich, Bielskich i Szujskich.
Reformowanie państwa
Po koronacji Iwan Groźny zaczął rządy osobiste. W ciągu 10 lat zreformował, z pomocą grona doradców (Rada Wybrana), główne dziedziny życia państwa; zmiany zapoczątkował zwołany 1549 Sobór Ziemski, który opracował 1550 księgę ustaw sądowych (Sudiebnik); 1551 sobór duchowieństwa ogłosił ustawy cerkiewne (Stogław); w następnych latach zlikwidowano tzw. kormlenija (utrzymywanie dygnitarzy lokalnych przez tamtejsze społeczności), rozbudowano administrację centralną, zreformowano system podatkowy oraz unowocześniono organizację wojska (zwłaszcza powołanie pułków strzelców) i dowodzenie nim (dowódców zaczęto wyznaczać ze względu na ich zdolności, a nie szlachetność urodzenia); reformy scementowały państwo moskiewskie i — ograniczając wpływy bojarów — wzmocniły władzę cara.
Podboje
Jednocześnie Iwan Groźny rozpoczął ekspansję w kierunku Powołża i Syberii; po nieudanych próbach 1547–48 i 1549–50 podbił ostatecznie 1552 chanat kazański, a 1556 leżący u ujścia Wołgi chanat astrachański; 1555 narzucił zwierzchność Ordzie Nogajskiej i chanatowi syberyjskiemu; chcąc zapewnić państwu moskiewskiemu dostęp do Morza Bałtyckiego, 1558 przystąpił do podboju Inflant; po początkowych sukcesach Rosjanie zostali 1569 wyparci z zajętych ziem, które przypadły Rzeczypospolitej, Szwecji i Danii; do porażek w Inflantach przyczynił się m.in. wywołany przez cara kryzys w państwie.
Opricznina
W 1564 rozpoczęły się na wielką skalę prześladowania rzeczywistych i urojonych przeciwników cara znane jako opricznina; podejrzliwość i obsesyjny lęk przed zdradą pchały cara do okrucieństwa; 1570 wymordowano nawet 25–40 tysięcy mieszkańców Nowogrodu Wielkiego, podejrzewanych o chęć przyłączenia się do Litwy; przeciw bojarom, uważanym za głównego wroga, Iwan Groźny popierał zależne od niego dworianstwo; opricznina (zakończona 1574) pozwoliła uzyskać mu władzę absolutną, ale przyczyniła się do ruiny gospodarczej państwa; 1581 zakazał chłopom opuszczania panów, co spowodowało (wbrew intencjom cara) ich intensywne zbiegostwo.
Klęski
W 1571 krymski chan Dewlet-Girej spalił i złupił Moskwę, a tysiące jej mieszkańców wziął w jasyr; w kontynuowanej z różnym natężeniem także w latach 70. wojnie z Rzeczypospolitą o Inflanty Rosjanie ponosili porażki, tracąc Dyneburg (1577), Połock (1579), Wielkie Łuki (1581); niekorzystny dla Rosji rozejm w Jamie Zapolskim (1582) oddawał Polsce Inflanty oraz Połock, Wieliż i Uświat.
Synobójstwo i śmierć
W XI 1581 na moskiewskim Kremlu car w napadzie szału zabił syna Iwana; morderstwo poprzedziło inne tragiczne wydarzenie — 14 XI 1581 car w czasie kłótni z ciężarną żoną Iwana Heleną uderzył ją, co spowodowało, że po kilku godzinach wydała na świat martwe dziecko; następnego dnia, w trakcie rozmowy z Iwanem, poirytowany wymówkami, uderzył go w głowę laską tak silnie, że syn stracił przytomność i 19 XI zmarł. Kiedy na początku 1584 nad Moskwą pokazała się kometa Iwan Groźny uznał ją za zapowiedź własnej śmierci; 10 III zasłabł i — mimo przejściowej poprawy zdrowia — zmarł 18 III 1584. Car, 7-krotnie żonaty, pozostawił jako swojego następcę niedołężnego Fiodora.
Postać Iwana Groźnego jest niejednoznacznie oceniana w historiografii rosyjskiej, ale zgodnie przyznaje mu się zapoczątkowanie systemu samowładztwa.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia