Katarzyna II
 
Encyklopedia PWN
Katarzyna II, księżna Zofia Augusta Anhalt-Zerbst, ur. 2 V 1729, Szczecin, zm. 17 XI 1796, Carskie Sioło (ob. Puszkin),
cesarzowa rosyjska.
Kalendarium
Urodziła się 2 V 1729 w Szczecinie. Była córką pruskiego generała (później feldmarszałka) Chrystiana Augusta księcia Anhalt-Zerbst i księżnej holsztyńskiej Joanny Elżbiety. Upatrzona przez cesarzową Elżbietę Piotrowną na żonę następcy tronu rosyjskiego, Karola Piotra, księcia holsztyńskiego — wnuka Piotra I Wielkiego, późniejszego Piotra III, przybyła 1744 do Rosji. Na chrzcie prawosławnym przybrała imię Katarzyna. W 1745 odbył się ich ślub, a 1754 urodził się syn Paweł. Prostacki i nadużywający alkoholu mąż niejednokrotnie narażał ją na upokorzenia. W II 1762, po śmierci Elżbiety, Piotr III objął władzę; w ciągu pierwszych miesięcy panowania całkowicie zraził do siebie wojsko (wycofaniem się ze zwycięskiej dla Rosji wojny siedmioletniej 1756–63) i Cerkiew (konfiskatą ziem kościelnych); VII 1762 Katarzyna, od dawna dążąca do przejęcia władzy, stanęła na czele przewrotu pałacowego. Piotr III został zmuszony do abdykacji i w kilka dni później zamordowany.
Objęcie tronu, reformy
Po wstąpieniu na tron Katarzyna usiłowała zjednać sobie szlachtę; potwierdziła manifest Piotra III uwalniający szlachtę od obowiązku służby państwowej i zezwalający na wyjazdy za granicę; 1765–67 przyznała szlachcie prawo zsyłania chłopów na katorgę i zabroniła samym chłopom (także pod groźbą katorgi) wnoszenia skarg na panów. Jednocześnie zabiegała o popularność wśród czołowych myślicieli oświecenia (J. d’Alemberta, D. Diderota, Woltera i in.), mających wielki wpływ na opinię europejska, korespondując z nimi i hojnie obdarowując; podjęła też, w znacznej mierze na pokaz, szeroko rozreklamowaną próbę unowocześnienia praw Imperium Rosyjskiego. W rzeczywistości Katarzyna była zwolenniczką samodzierżawia i centralizacji państwa; 1764 zlikwidowała hetmanat ukraiński, poddając Kozaków władzy Kolegium Małorosyjskie, a 1775 — Sicz Zaporoską. W 1773–75 Katarzyna stłumiła wielkie powstanie chłopskie pod wodzą J. Pugaczowa; po zakończeniu walk przeprowadziła reformę administracji państwowej; liczbę guberni zwiększono do 50, a gubernatorzy zyskali dodatkowe uprawnienia; na czele ujezdów (powiatów) stanęli kapitanowie-isprawnicy; reformy objęły także sądownictwo; powstały Izba Karna i Izba Cywilna, którym podporządkowano sądy stanowe niższego szczebla; wprowadzono izby skarbowe (w guberniach) oraz kasy skarbowe (w powiatach). Uwieńczeniem działalności reformatorskiej Katarzyny były wydane 1785 przywileje dla szlachty i miast; oprócz potwierdzenia dotychczasowych praw szlachta zyskała samorząd terytorialny (gubernialne i powiatowe zgromadzenia szlacheckie); w przywileju dla miast podzielono ich ludność wg cenzusu majątkowego na 6 kategorii; mieszkańcy miast otrzymali prawo wyboru głowy miasta i Ogólnej Dumy Miejskiej.
Polityka zagraniczna, rozbiory Polski
W dziedzinie polityki zagranicznej Katarzyna kontynuowała rosyjską ekspansję na zachód (Polska) i południe (Turcja); 1764 w obecności wojsk rosyjskich królem polskim został jej dawny faworyt Stanisław August Poniatowski; Katarzyna przeciwstawiła się reformatorskim planom króla i stronnictwa Czartoryskich i 1768 uzyskała od zastraszonego sejmu uznanie jej za gwarantkę praw kardynalnych. W 1768 wybuchła wojna rosyjsko-turecka; działania wojenne przebiegały pomyślnie dla Rosjan, którzy na mocy pokoju w Küczük Kajnardży uzyskali dostęp do Morza Czarnego; w czasie wojny Katarzyna zrezygnowała z utrzymania wpływów rosyjskich w całej Rzeczypospolitej i zgodziła się na proponowany przez króla pruskiego Fryderyka II jej rozbiór (1772). Na początku lat 80. poparła tzw. projekt grecki — plan wyparcia Turcji z Półwyspu Bałkańskiego i odnowienia cesarstwa bizantyjskiego z jej wnukiem, Konstantym Pawłowiczem, na tronie; 1783 Rosja anektowała chanat krymski, co przyczyniło się do wybuchu nowej wojny z Turcją 1787–92; w trakcie przebiegających początkowo ze zmiennym szczęściem działań wojennych Katarzyna utraciła kontrolę nad sytuacją w Rzeczypospolitej; reformy Sejmu Czteroletniego 1788–92 oraz Konstytucja 3 maja 1791 zanegowały gwarantowane przez nią prawa kardynalne; po zawarciu w Jassach 1792 pokoju z Turcją, Katarzyna podjęła zbrojną interwencję w Polsce; po zwycięstwie nad wojskami polskimi, wspólnie z Prusami, 1793 anektowała część terytorium Rzeczypospolitej (II rozbiór); stłumienie powstania kościuszkowskiego 1794 przez A. Suworowa umożliwiło 1795 Katarzynie, wraz z Prusami i Austrią, likwidację niepodległości Rzeczypospolitej (III rozbiór). Od 1789 Katarzyna z uwagą obserwowała wydarzenia we Francji; przyjmowała rojalistycznych emigrantów, a w Rosji zaostrzyła cenzurę; 1795 utworzyła z Wielką Brytanią i Austrią antyfrancuską koalicję. Zmarła niespodziewanie 17 XI 1796 w Carskim Siole (obecnie Puszkin) w czasie przygotowań do zbrojnej interwencji przeciwko rewolucyjnej Francji.
Ocena panowania
Katarzyna była władczynią o silnej osobowości; żaden z jej licznych faworytów i często doradców (zwłaszcza G. Potiomkin) nie wywierał decydującego wpływu na rządy; w ciągu swojego panowania zmodernizowała państwo, zwiększyła jego potencjał gospodarczy (m.in. przez konsekwentną kolonizację); rozszerzyła granice na południe do Morza Czarnego (z ziem zdobytych wówczas na Turcji utworzono tzw. Małorosję), na zachodzie o znaczną część Rzeczypospolitej (Ukraina Prawobrzeżna, Białoruś, Litwa, Kurlandia). Jest zaliczana do najwybitniejszych władców Rosji.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kijów, pałac Katarzyny II (Ukraina) fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Katarzyna II, portret konny namalowany przez V. Erichsena fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Koronacja Katarzyny II, fragment obrazu S. Torellego — Ermitaż, Petersburg fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia