Tuwa, ros. Tuwạ, tuwińskie Tywa, Republika Tuwy, ros. Riespublika Tywa, tuwińskie Tywa Respublika,
republika w azjat. części Rosji, na południu Syberii Wschodniej;
Tuwa
Encyklopedia PWN
pow. 170,5 tys. km2, 308 tys. mieszk. (2010), gł. Tuwińczycy i Rosjanie; stol. — Kyzył. Powierzchnia wyżynno-górzysta; zachodnią część zajmuje Kotlina Tuwińska otoczona górami (Sajan Zachodni, Ałtaj, Tannu-oła), wschodnią — wyż. Wschodniotuwińska i Sangilen; klimat umiarkowany chłodny, kontynent. z surową zimą oraz ciepłym latem; roczna suma opadów 150–300 mm w kotlinach, 400–600 mm w górach; rzeki bystre o dużych zasobach energ., należą do dorzecza Jeniseju; w kotlinach roślinność stepowa, w górach tajga oraz (powyżej 2000 m) tundra wysokogórska. Podstawą gospodarki jest hodowla, gł. owiec i kóz; uprawa ziemi (pszenica, rośliny strączkowe) skupiona w Kotlinie Tuwińskiej; rozwinięte myślistwo zwierząt futerkowych; z przemysłu największe znaczenie ma górnictwo (rudy metali nieżel., azbest, węgiel kam., sól kam.) oraz przemysł spoż., skórz., drzewny, materiałów budowlanych; transport gł. samochodowy (trakt usiński) i rzeczny.
Historia. Obszar Tuwy, zamieszkany od paleolitu, był terenem nawiedzanym przez ludy stepowe (np. Hunowie) i terenem zmieniających się konstelacji sojuszów plemiennych. Przez długie wieki podstawą gospodarki Tuwy była koczownicza hodowla bydła. W 1207 ziemie Tuwy podbite przez Czyngis-chana wchodziły w skład różnych księstw mong. (których władcy okresowo rządzili także w Chinach). W XVII w. w Tuwie oprócz rodzimego szamanizmu rozprzestrzenił się lamaizm. W XVII–XVIII w. Tuwa wchodziła w skład Dżungarii, od XVIII w. — Mandżurii. Od XIX w. kolonizacja ros. W 1914 Tuwa, jako Kraj Urianchajski, została wcielona do Rosji. W 1918–21 Tuwa była m.in. terenem walk Armii Czerwonej z wojskami admirała A.W. Kołczaka. W 1921–44 istniała jako półzależna Tuwińska Rep. Lud., następnie włączona do Ros. FSRR (obwód autonomiczny, od 1961 ASRR). W dobie kolektywizacji Tuwińczyków zmuszono, by stali się osiadłymi rolnikami; rozwój przemysłu (gł. górnictwa) zwłaszcza po II wojnie świat.; w dobie pieriestrojki ożywienie nar. i rel.; po rozpadzie ZSRR Tuwa III 1992 podpisała nowy układ o stowarzyszeniu z Rosją.
