imperializm
 
Encyklopedia PWN
imperializm
[łac. imperialis < imperium ‘władza’],
działania zmierzające do rozszerzenia wpływów politycznych, militarnych, kulturowych i gospodarczych państw o statusie lub aspiracjach mocarstwowych na obszary do nich nienależące; także okres historyczny, odznaczający się światową dominacją kilku wielkich mocarstw, zapoczątkowany w ostatniej ćwierci XIX w.; w myśli marksistowskiej, najwyższe stadium rozwoju kapitalistycznej formacji społeczno-ekonomicznej.
Wielkie imperia istniały w starożytności, imperium rzymskie było pierwowzorem późniejszych imperiów europejskich, próbą jego odtworzenia było państwo Karola Wielkiego; w średniowieczu tendencje imperialne wykazywały państwa Arabów i Mongołów; odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą ukształtowanie się imperiów kolonialnych Portugalii i Hiszpanii, a później Anglii i Francji; w XIX i XX w. do grona państw imperialnych dołączyły: Rosja, Belgia, USA, Japonia, Niemcy i Włochy. Wczesna ekspansja kolonialna była motywowana dążeniem do uzyskania dostępu m.in. do kruszców, natomiast ekspansja 2. połowy XIX w. była związana z industrializacją i jej skutkami społecznymi, w tym z dążeniem do uzyskania terenów osadniczych, dostępu do źródeł surowców, możliwości korzystnych lokat kapitałowych, ochrony rynków zbytu, a także do tworzenia baz wojskowych zabezpieczających opanowane tereny przed wpływami innych mocarstw. Ekspansji imperialnej towarzyszyła ideologia misji białego człowieka wobec niżej stojących tubylców; rozpowszechniające się w tej epoce idee nacjonalizmu, kult mocarstwowości, przekonanie o przewadze cywilizacji europejskiej oraz teorie zróżnicowań rasowych sprzyjały popularności imperializmu Polityka imperialna wiązała się ze znacznymi korzyściami dla poszczególnych grup społecznych, a zarazem pociągała wielkie koszty dla państwa. W okresie międzywojennym Wielka Brytania i Francja starały się utrzymać swój stan posiadania, natomiast rozszerzały go Włochy i Japonia, ZSRR umacniało wpływy w Azji, USA — w Ameryce Łacińskiej. W latach powojennych dawne imperia kolonialne, przede wszystkim Wielkiej Brytanii i Francji, uległy rozpadowi w procesie dekolonizacji; ZSRR, który w wyniku II wojny światowej rozciągnął panowanie na Europę Wschodnią, w czasach zimnej wojny dążył do rozszerzania wpływów na kraje Trzeciego Świata pod hasłem poparcia dla ruchów wyzwoleńczych; USA uzasadniało swe wpływy oraz interwencje w krajach Trzeciego Świata (np. w Wietnamie) dążeniem do powstrzymywania komunizmu.
Interpretacje imperializmu są rozbieżne. J. Schumpeter uważał, że imperializm prowadzi politykę właściwą epoce przedkapitalistycznej i jego powstanie wiązał z ukształtowaniem się organizacji państwowej nastawionej na prowadzenie wojny; w warunkach kapitalizmu tendencje imperialistyczne znikają, występując tylko o tyle, o ile wiążą się z protekcyjną polityką celną, chroniącą uzależnione od eksportu monopole. Marksiści z kolei uważali imperializm za produkt kapitalizmu, którego immanentną cechą jest niemożność rentownego lokowania towarów i kapitału w kraju, co zmusza do walki polit. o tereny zależne. Dla Lenina imperializm był ostatnim stadium kapitalizmu (który nabierał wówczas monopolistycznego charakteru). W skali światowej system ten odznaczał się eksportem kapitału oraz zakończeniem podziału rynków i sfer wpływów pomiędzy mocarstwa, co rodziło sprzeczności i wojny, które w rezultacie miały doprowadzić do rewolucji i upadku kapitalizmu; do kategorii marksistowskiej odwoływała się nowa lewica, interpretując w ten sposób politykę USA po II wojnie światowej. Dla H. Arendt imperializm okresu 1884–1914 był efektem procesów społecznych, które wywołały antysemityzm, rasizm, upadek państwa narodowego i „sojusz kapitału z motłochem”; P. Kennedy interpretował imperializm, a zwłaszcza cykl rozwoju i upadku mocarstw, jako efekt logiki politycznej działania państwa nowożytnego, które wykorzystuje bieżącą przewagę gospodarczą nad rywalami dla umacniania i rozszerzania wpływów militarnych i politycznych, z czasem jednak koszty utrzymania imperium stają się na tyle poważne, że prowadzą do załamania jego potęgi.
Bibliografia
A. LUBBE Imperium europejskie? Ekspansja Europy a powstanie gospodarki światowej, Warszawa 1982;
H. Arendt Korzenie totalitaryzmu, t. 1–2, Warszawa 1989;
P. Kennedy Mocarstwa świata, Warszawa 1994;
J. Schumpeter The Sociology of Imperialism, w: Economics and Sociology of Capitalism, ed. R. Swedberg, Princeton 1991.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia