Europa. Historia. Czasy powojenne (1945–89)
 
Encyklopedia PWN
Europa. Historia. Czasy powojenne (1945–89).
W Europie Zachodniej przywrócono rządy demokr., zachowano system gospodarki rynkowej połączony z interwencjonizmem państwa; odbudowy gospodarki dokonano przy pomocy Stanów Zjedn. (Marshalla plan); współpraca polit.-wojsk. przybrała kształt organizacyjny 1949 w postaci Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), choć państwa eur. nie rezygnowały z bliższej współpracy wewnątrzeur. (pakt brukselski 1948, Unia Zachodnioeuropejska powołana 1955); w ścisłym powiązaniu z gospodarką Stanów Zjedn. i in. państw pozaeur., Europę Zachodnią objęła nowa faza rewolucji nauk.-techn. (automatyzacja, wykorzystanie energii jądr., komputeryzacja, systemy komunikacji), powodująca oprócz ogólnego rozwoju ekon. także szybkie podnoszenie się materialnego poziomu życia społeczeństw. Istotnym elementem w polityce zachodnioeur. stały się poszukiwania różnych form międzynar. współpracy polit., kult., a zwłaszcza gosp.; 1948 unię celną zawiązały państwa Beneluxu, 1949 powstała Rada Europy, 1952 Rada Nordycka, 1952 Eur. Wspólnota Węgla i Stali, 1957 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG, od 1993 Unia Europejska), 1960 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD); zwłaszcza EWG stała się organizacją najskuteczniej integrującą swój międzynar. rynek wewn., zwiększała potencjał ekon. i przyciągała nowe państwa (wzrost z 6 do 12 do 1986). W stosunkach wewnątrzpolit. charakterystyczna dla większości państw zachodnioeur. stała się marginalizacja orientacji skrajnych (np. nacjonalistycznych); komuniści znaczne wpływy mieli we Włoszech i Francji, będąc jednak od końca lat 40. w opozycji; w wielu krajach wykształcił się system oparty na dwóch silnych, rywalizujących ze sobą i zmieniających się u władzy partiach: centrolewicowej (socjaldemokr.) i centroprawicowej (chrześc.-demokr. lub konserwatywnej bądź bloku partii konserwatywno-liberalnych); realizowały one odmienne (co do zakresu interwencjonizmu państw., ustawodawstwa społ., czy roli związków zaw.) koncepcje społ.-ekon., ale przy uznaniu pluralizmu gosp. i konkurencji rynkowej; po upadku w latach 70. władzy autorytarnej w Portugalii i Hiszpanii również w tych krajach w latach 80. i 90. zaistniały tendencje ku wytworzeniu układów dwupartyjnych. W latach 50. i 60. dokonał się praktycznie całkowity rozpad imperiów kolonialnych: fr. i bryt., a po 1974 — jako ostatniego — portugalskiego; zachowały się dwu- i wielostronne (bryt. Wspólnota Narodów) powiązania gosp., kult., w mniejszym stopniu polit. i wojskowe.
W Europie Wschodniej po 1945 nastąpiła likwidacja suwerenności państw w sowieckiej strefie wpływów i ich pełne podporządkowanie polit., gosp. i wojsk. ZSRR (usamodzielniły się: Jugosławia 1949 i Albania 1961, zachowując ustrój komunist.); zaprowadzono rządy partii komunist. i wyeliminowano wszelką opozycję wewn.; przeforsowano upaństwowienie gospodarek nar., które poddano centralnemu zarządzaniu; formami organizacyjnymi powiązań były: Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949) i wojsk.-polit. Układ Warszawski (1955); w okresie powojennym kraje Europy Środkowowschodniej odnotowały wzrost gosp.: odbudowały się ze zniszczeń wojennych, rozwijały przemysł; wkrótce uwidoczniły się niewydolności systemu: brak elastyczności centralnego planowania, stłumienie inicjatywy jednostek, marnotrawienie środków państw., silne ograniczenie międzynar. wymiany gosp.; rosło opóźnienie cywilizacyjne wobec Zachodu, nakładając się na pozostałości minionych epok. Od 1955 zaznaczyło się niewielkie polepszenie stosunków Wschód–Zachód; 1955 mocarstwa zawarły traktat regulujący status Austrii; wyraźniejsze odprężenie nastąpiło w latach 70.: 1970 podpisano układy o stosunkach ZSRR–RFN i PRL–RFN, 1972 — NRD–RFN oraz amer.-sowiecki układ SALT-I; poprawa atmosfery polit. umożliwiła zwołanie do Helsinek Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1972–75) z udziałem 33 państw eur., Stanów Zjedn. i Kanady. Jednocześnie ZSRR stale potwierdzał nienaruszalność bloku wschodniego (interwencje na Węgrzech 1956 i w Czechosłowacji 1968, stan wojenny w Polsce 1981), co powodowało zaostrzanie relacji między obu blokami; okresom złagodzenia stosunków polit. towarzyszyło umiarkowane otwarcie kontaktów gosp., kult. i międzyludzkich; uwidaczniały one społeczeństwom Europy Środkowowschodniej rosnącą różnicę poziomów życia w obu częściach kontynentu, powodowały wzrost aspiracji bytowych oraz obywatelskich; blok sowiecki trwał, nie decydując się ani na reformy gosp., ani ustrojowe, bazując na powszechnej w społeczeństwach świadomości zagrożenia możliwością kolejnej interwencji militarnej ZSRR.
W 1986 w ZSRR został zapoczątkowany przez M.S. Gorbaczowa powolny proces odchodzenia od ideologicznego dogmatyzmu, wprowadzania jawności w życiu publicznym oraz reform w gospodarce; 1989 kompromisowe zmiany w Polsce (Okrągły Stół, wybory) nie wywołały negatywnej reakcji sowieckiej; fala demokratyzacji ogarnęła całą Europę Środkowowschodnią; ujawniły się tendencje odśrodkowe na tle nar. w samym ZSRR.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia