rozbrojenie

rozbrojenie,

podejmowanie przez państwa jedno-, dwu- lub wielostronnych przedsięwzięć ograniczających ilość, jakość i rozmieszczenie sił zbrojnych lub zbrojeń, ich całkowitą likwidację oraz wprowadzenie ograniczeń w zakresie możliwości użycia tych sił w stosunkach między państwami;

rokowania oraz porozumienia w sprawie rozbrojeń dotyczą: całkowitej eliminacji określonego rodzaju uzbrojenia (zakaz badań, produkcji, posiadania oraz nakaz zniszczenia zapasów); zakazu posiadania określonego rodzaju uzbrojenia w danym środowisku człowieka lub na konkretnym obszarze; zakazu przeprowadzania doświadczeń z określonym rodzajem broni; zakazu rozpowszechniania określonego rodzaju broni wśród państw; zakazu podjęcia (lub zaniechania) określonych przedsięwzięć w celu zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego. Wprowadzone ograniczenia odnoszą się bezpośrednio do sił zbrojnych i zbrojeń, ich parametrów ilościowych i jakościowych oraz rozmieszczenia i zachowania się.

Wzrost zainteresowania zagadnieniami rozbrojenia datuje się od przełomu XIX i XX w.; dyskusje na temat rozbrojenia w czasie Konferencji Haskich (1899 i 1907) nie doprowadziły do porozumień, podobnie jak prowadzone przez wiele lat rokowania na forum Ligi Narodów, w tym Konferencji Rozbrojeniowej 1931–37 (faktycznie prace przerwano 1934). Rozbrojenie nabrało szczególnego znaczenia po II wojnie światowej; 1946 i 1947 w ramach ONZ utworzono Komisję Atomową oraz Komisję Zbrojeń Konwencjonalnych, 1952 zastąpione przez Komisję Rozbrojeniową ONZ, którą 1984, po wielu zmianach organizacyjnych, przekształcono w Konferencję Rozbrojeniową, z udziałem 40 państw (w tym wszystkich mocarstw jądrowych), obradującą na stałych sesjach w Genewie. Ponadto odbywały się rokowania rozbrojeniowe w skali regionalnej i na płaszczyźnie dwustronnej USA–ZSRR. Z rokowań regionalnych duże znaczenie miały prowadzone 1973–87 w Wiedniu rokowania 19 państw-stron Układu Warszawskiego i NATO w sprawie wzajemnej redukcji sił zbrojnych oraz związanych z nią przedsięwzięć w Europie Środkowej (wiedeńskie rokowania). W Akcie Końcowym KBWE (Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) uzgodniono środki budowy zaufania, które następnie rozszerzono i uchwalono 1986 na sztokholmskiej konferencji. Rokowania USA–ZSRR dotyczyły ograniczenia potencjałów jądrowych obu państw; należały do nich rokowania SALT, później zwane START, oraz rozpoczęte 1981 rokowania w sprawie redukcji broni jądrowej krótszego i średniego zasięgu w Europie. Przełomem w rozbrojeniu jądrowym było zawarcie 1988 przez USA i ZSRR porozumienia o całkowitej likwidacji broni jądrowej (rakiet krótszego i średniego zasięgu, samosterujących i umieszczonych na wyrzutniach ruchomych) rozmieszczonej w Europie. Pierwsze porozumienie o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, SALT I, zostało zawarte 1972 i obejmowało układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej oraz tymczasowe porozumienie, o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych; porozumienie SALT II, podpisane 1979, dotyczyło ograniczenia strategicznej broni ofensywnej. Następne porozumienie START I, podpisane 1991, dotyczyło 30-procentowej redukcji broni rakietowej o zasięgu ponad 5 tys. km (ratyfikowane przez USA i Rosję), a START II, podpisane 1993, przewidywało największe redukcje zbrojeń strategicznych dla obu państw — o 2/3 istniejących arsenałów (ratyfikowane 1996 przez USA).

Wynikami rokowań rozbrojeniowych są porozumienia ograniczające dalszy rozwój wyścigu zbrojeń: 1) pod względem przestrzennym — układ z 1959 o zakazie działalności wojskowej na Antarktyce; układ z 1967 w sprawie działalności w przestrzeni kosmicznej, m.in. zakazujący umieszczania broni masowego rażenia na orbicie okołoziemskiej i na ciałach niebieskich oraz ograniczający inne formy działalności wojskowej w przestrzeni kosmicznej; układ z 1967 o zakazie rozmieszczania broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej; układ z 1968 o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (nieproliferacja); układ z 1971 zakazujący umieszczania broni masowego rażenia na dnie oraz pod dnem mórz i oceanów; układ z 1985 o strefie bezatomowej na Pacyfiku Południowym (zwany układem z Rarotonga); 2) pod względem ilościowym — wspomniane układy o rozbrojeniu jądrowym, tzn. SALT i START; układ z 1990 o redukcji sił konwencjonalnych w Europie (CFE) i z 1992 o liczbie żołnierzy; 3) pod względem jakościowym — układ moskiewski z 1963 o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą; konwencja z 1972 o zakazie prowadzenia badań, produkowania i gromadzenia broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksyn; konwencja z 1977 o zakazie wykorzystywania środków oddziaływania na naturalne środowisko człowieka do celów wojskowych; konwencja z 1993 o powszechnym i całkowitym zakazie stosowania, produkcji, składowania i handlu bronią chemiczną; do tej grupy należą też tzw. środki budowy zaufania i bezpieczeństwa zawarte w Akcie Końcowym KBWE, w Dokumencie sztokholmskim 1986 oraz w Dokumencie wiedeńskim 1990, 1992, 1994, 1999; traktat o otwartych przestworzach z 1992; konwencja z 1997 o zakazie używania min przeciwpiechotnych.