wojna
 
Encyklopedia PWN
wojna,
zjawisko społeczno-polityczne stanowiące integralną część dziejów ludzkości od początków organizacji społecznej, o zasięgu rosnącym wraz z rozwojem technologii;
od zbudowania broni jądrowej (1945) i środków jej przenoszenia zagraża całkowitą zagładą człowieka i życia na Ziemi. Pojęciu wojny nadawano różne znaczenia; we współczesnym języku polskim najczęściej jest określana jako zorganizowana walka zbrojna między państwami, narodami lub grupami społecznymi; w prawie międzynarodowym coraz częściej znajduje zastosowanie szersze określenie — konflikt zbrojny. Pojęciem jeszcze szerszym niż wojna i konflikt zbrojny, stosowanym w prawie międzynarodowym, jest — użycie siły, którym posłużono się w Karcie Narodów Zjednoczonych; obejmuje ono nie tylko przypadki, w których odbywa się starcie zbrojne 2 lub więcej przeciwników, ale akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu, jak to zdarza się często przy interwencjach zbrojnych. Prawo międzynarodowe zajmuje się 2 stronami wojny: prawem państw do uciekania się do wojny i ograniczeniami w tym zakresie, zw. również prawem antywojennym, oraz regulowaniem przepisów prawnych obowiązujących w czasie wojny, zw. prawem wojennym. W przeszłości prawo do wojny uważano za jeden z 3 czynników, składających się na suwerenność państwa: prawo zawierania traktatów, prawo do wysyłania i przyjmowania posłów i prawo do wojny. Od średniowiecza dokonywała się ewolucja stosunku prawa międzynarodowego do wojny między państwami, zmierzająca do ograniczenia prawa do wojny i jej delegalizacji. Pierwszą próbę ograniczenia prawa państw do wszczynania wojny zawiera III konwencja haska z 1907; w sposób istotny prawo to ograniczył Pakt Ligi Narodów (1920). Po II wojnie światowej nastąpiły dalsze ograniczenia prawa do wojny; w Karcie Narodów Zjednoczonych zapisano zasadę powstrzymania się od użycia siły i groźby jej użycia w stosunkach międzynarodowych oraz obowiązek załatwiania sporów środkami pokojowymi; wyjątkiem jest naturalne prawo każdego czł. ONZ, na którego dokonano zbrojnej napaści, do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony. Zasadę zabraniającą groźby zastosowania siły lub jej użycia bardziej szczegółowo określa Deklaracja zasad prawa międzynarodowego (1970). Potwierdzenie tej zasady, a także nakaz powstrzymania się od jakichkolwiek ingerencji w sprawy należące do wewn. jurysdykcji innego państwa, zawiera Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1975). Prawo antywojenne jest realizowane przez porozumienia dotyczące rozbrojenia, bezpieczeństwa zbiorowego i stref bezatomowych. Idea rozbrojenia sięga starożytności, ale zmierzające do tego działania dyplomatyczne rozpoczęły się w 2.poł. XIX w. Prawo wojenne zajmuje się regulowaniem przepisów prawnych obowiązujących strony w czasie wojny; ma na celu ograniczenie i złagodzenie spowodowanych nią cierpień. Zaczątki tego prawa istniały w różnych formach w prawie zwyczajowym wszystkich społeczeństw plemiennych i wczesnopaństwowych. Od 2. poł. XIX w. w Europie i Ameryce Północnej podejmowano próby kodyfikacji ogólnego prawa wojennego. Na podstawie konwencji ogólnych i dotyczących praw oraz zwyczajów wojny lądowej uregulowano sposób prowadzenia wojny lądowej, mor. i powietrznej; regulacje te dotyczą m.in. kodeksu działania i zachowania się sił zbrojnych. Przeważająca część prawa wojennego odnosi się do konfliktów zbrojnych między państwami; prawo to stosuje się od chwili okupacji nie napotykającej oporu, a kończy wraz z ich zakończeniem. Pogwałcenie prawa wojennego jest ścigane przez prawo międzynarodowe; ze ściganiem i karaniem przestępców wojennych są związane pojęcia: zbrodnie wojenne i zbrodniarze wojenni oraz zbrodnie przeciw ludzkości (zdefiniowane w statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze 1945); pojęcia te skodyfikowała 1951 Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ. Poglądy na wojnę we wszystkich wierzeniach i religiach były kształtowane przez ogólne wyobrażenia o systemie świata i porządku życia społecznego; wojnie przypisywano funkcje utrzymania pożądanego porządku lub kary za odejście od zasad zalecanych przez system. Teorię wojny jako zjawiska prawno-międzynarodowe rozwinęli w średniowieczu następcy św. Augustyna, zwłaszcza św. Tomasz z Akwinu; umocnił on pojęcie wojny sprawiedliwej w znaczeniu odmiennym niż Rzymianie, nadając mu sens wojny dopuszczalnej, uzasadnionej; wojnę sprawiedliwą odróżniał od wszelkich innych form użycia przemocy; w tym znaczeniu była ona dozwolona tylko suwerennemu państwu, którego władca występował w obronie krzywdzonej ludności przeciw innemu państwu; przy prowadzeniu tak rozumianej wojny obowiązywały reguły: podejmowanie jej w ostateczności, formalne wypowiedzenie, postępowanie zgodne z zasadami, a ostatecznym jej celem musiał być trwały pokój; wszelkie inne walki zbrojne uznawał za niedozwolone (niesprawiedliwe). Tak sprecyzowane rozumienie wojny jest obecne w nauce Kościoła do czasów współcz. (encyklika Pawła VI i Jana Pawła II). Pojęcie wojny w szerokim znaczeniu uległo ewolucji wraz z przemianami społecznymi, kulturowymi, gospodarczymi, politycznymi i technicznymi, stanowiąc odzwierciedlenie rozwoju ogólnego. Dlatego wraz z powstawaniem większych organizacji plemiennych i pierwszych państw rodziła się potrzeba tworzenia tzw. teorii wojen, które miały wyjaśniać charakter, sens i miejsce tego zjawiska w życiu społeczeństwa. Początkowo wojna była sposobem zabezpieczenia społeczności przed zagrożeniem zewn. i środkiem jej ekspansji, drogą do budowania solidarności społecznej w sytuacjach skrajnych, umacniania własnej identyfikacji wobec idei wspólnego wroga, sposobem na wykazanie się cechami ważnymi dla grupy. Najwcześniejszą z zachowanych wielkich teorii wojny jest dzieło Sztuka wojny chiń. autora Sunzi (Sun Wu) z przeł. VI i V w. p.n.e., zawierające analizę wojny jako sfery działania państwa. Autor stworzył spójną teorię w., jak i zasady strategii oraz taktyki. W Europie Wojna peloponeska Tukidydesa (przeł. V i IV w. p.n.e.) pozostaje do dziś jednym z najwybitniejszych dzieł, zawierających elementy teorii wojny. W ogromnym piśmiennictwie staroż. Grecji i Rzymu nie ma jednak spójnej teorii wojny porównywalnej do dzieła Sunzi. Szczególne miejsce w teorii wojny zajmuje dzieło K. von Clausewitza O wojnie. Pokazał on wojnę jako wielką sferę działania społecznego i politycznego, którą od innych form działalności ludzkiej odróżnia legitymizowanie używania zamierzonej przemocy do osiągania celów politycznych. Podstawą teorii Clausewitza były wzajemne relacje między niewymiernymi czynnikami moralnymi (psychologią ludzką) a przeliczalnymi czynnikami fiz. w wojnie. Siły moralne uważał Clausewitz za jeden z najważniejszych, nie podlegających log. kalkulacji czynników wojny. Naturę wojny determinuje polityka, toteż okoliczności polityczne kształtują (lub powinny kształtować) jej strategię. Clausewitz sformułował sławną myśl, najczęściej cytowaną z całego dzieła: „wojna nie jest niczym innym, jak dalszym ciągiem polityki przy użyciu innych środków”. Z charakteru wojny jako narzędzia działania politycznego, w ujęciu Clausewitza wynikają cele wojny: zmuszenie przeciwnika do wykonania naszej woli, a nie (jak wielokrotnie podkreślał) zniszczenie jego armii lub zasobów. Z tego charakteru wojny wywodził jej cele: polityczny i militarny. Pierwszy osiąga się przez rozwiązania polityczne i jest nim zmuszenie przeciwnika do wykonania naszej woli; w wojnie osiąga się go przez realizację celu militarnego przez armię; ale przy realizacji militarnych celów wojny nie można tracić z pola widzenia jej zasadniczego celu politycznego, dlatego działania militarne, a zwłaszcza strategia i jej realizacja, powinny znajdować się pod kontrolą kierownictwa politycznego. Doktryna strategiczna Clausewitza najczęściej była odczytywana jednostronnie, zwłaszcza przez niem. autorów doktryn wojennych okresu wilhelmińskiego i nazistowskiego; eksponowano koncepcję „absolutnej wojny” i zasadę silnego, krótkotrwałego skupionego uderzenia jako najskuteczniejszego sposobu realizacji jej militarnego celu. W przedstawianiu jego poglądów pomijano zwykle strategię aktywnej obrony (do której przywiązywał wielką wagę) oraz doktryny „wojny ograniczonej” i „wojny minimalnej”.
Bibliografia
R. BIERZANEK Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982;
M. HOWARD Wojna w historii Europy, Wrocław 1990.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia