wojskowość
 
Encyklopedia PWN
wojskowość,
całokształt spraw związanych z wojskiem i sposobem prowadzenia wojny.
Epoka broni białej i miotającej. Okres przewagi piechoty. W poł. III tysiącl. p.n.e. w Egipcie i na Bliskim Wschodzie pojawiła się broń z brązu, ok. 1200 p.n.e. — z żelaza. Wojsko pocz. składało się wyłącznie z piechoty (włóczników, oszczepników, łuczników, procarzy); od pocz. II tysiącl. p.n.e. w Azji Środkowej używano zaprzężonych w konie wozów bojowych, które — wprowadzając element szybkiego ruchu i manewru — stały się czynnikiem przełamania oporu nieprzyjaciela; zastosowane wkrótce przez Hyksosów i Hetytów, używane także w armii chiń., zdominowały pola bitew ówczesnego cywilizowanego świata. Na pocz. I tysiącl. p.n.e. pojawiła się ruchliwa i zwrotna jazda (kawaleria), która uzyskała przewagę w walce z wozami bojowymi; triumfy święcił konny łucznik asyryjski, medyjski, perski i scytyjski. W Grecji ciężkozbrojni hoplici, uformowani od VIII w. w falangę, odnosili zwycięstwa nad jazdą najpierw gr., a w V w. p.n.e. również perską (wobec braku strzemion jeździec niepewnie siedział na koniu). W 2. poł. IV w. p.n.e. Filip II Macedoński osłonił flanki falangi lekkozbrojną piechotą i wsparł ją ciężką jazdą, zbrojną we włócznie, stanowiącą drugi obok falangi czynnik przełamania; ich współdziałanie ze sobą oraz z konnymi i pieszymi oddziałami lekkozbrojnymi było podstawą zwycięstw Filipa II i Aleksandra III Wielkiego; wykorzystali oni m.in. ukośny szyk Epaminondasa (wysunięcie do przodu lewego skrzydła, mającego działać zaczepnie, z próbą oskrzydlenia lub przełamania centrum nieprzyjacielskiego). Po śmierci Aleksandra III Wielkiego diadochowie wprowadzili do walki słonie z Indii (gdzie używano ich już w VI w. p.n.e.). Kartagiński wódz, Hannibal, przełamywał wspartą przez piechotę jazdą skrzydła Rzymian i osaczał ich piechotę (m.in. Kanny 216 p.n.e.). On i jego przeciwnik, Scypion Afrykański Starszy, wprowadzili odwód, później mistrzowsko stosowany przez Juliusza Cezara. Rzymskie legiony, podzielone na usamodzielnione, ruchliwe manipuły, uszykowane w 3 linie, zdruzgotały pod Kynoskefalai (197 p.n.e.) nieruchawą falangę maced.; ciężka piechota rzymska, od schyłku II w. p.n.e. złożona wyłącznie z zaciężnych, zgrupowana w kohorty, zapanowała na polach bitew. Nieuchwytny dla niej stał się jednak konny łucznik partyjski, wsparty przez ciężką jazdę zbrojną we włócznie (Carrhae 53 r. p.n.e.). W czasach Oktawiana Augusta armia rzymska przekształciła się w armię stałą; rozlokowano ją na granicach imperium wzdłuż wielkich rzek (Renu, Dunaju) i tworzonych od przeł. I i II w. linii fortyfikacyjnych (limes). W II–III w. wrócono do falangi. Walki z jazdą partyjską, później perską i sarmacką, sprawiły, że w armii rzymskiej w I w. powiększała się liczebność jazdy — z ok. 1/15 do ok. 1/5 stanu, by w 2. poł. III w. osiągnąć 1/3 liczebności armii.
Od poł. III w. do wojska rzymskiego w coraz większym stopniu zaciągano barbarzyńców (gł. Germanów) spoza granic imperium; u schyłku IV w. doszło do całkowitego zgermanizowania armii zachodniej części cesarstwa; w części wschodniej (bizant.) proces barbaryzacji armii został w dużej mierze cofnięty.
Starożytne miasta otaczały fortyfikacje w postaci murów z flankującymi wieżami; sztukę oblężniczą rozwinęli zwłaszcza Asyryjczycy na pocz. II tysiącl. p.n.e. (zastosowanie taranu) oraz w IX–VII w. p.n.e.; w IV–III w. p.n.e. nastąpił rozwój hellenistycznej sztuki oblężniczej (zwłaszcza Demetriusz Poliorketes), kontynuowany przez Rzymian. Rozwijano fortyfikacje stałe — w Chinach 221–210 p.n.e. powstał gł. zrąb Wielkiego Muru Chińskiego (rozbudowa do XVI w.), Rzymianie budowali umocnienia polowe. Zasadniczą siłą napędową okrętów wojennych były wiosła, żagiel stanowił element pomocniczy (galera); pierwszą potęgą mor. była w XV–XIV w. p.n.e. Kreta; w końcu VI w. p.n.e. wykształcił się klas. okręt wojenny starożytności — triera, o 3 rzędach wioseł (ok. 170 wioślarzy); pocz. atakowano okręt nieprzyjacielski za pomocą umieszczonej na dziobie ostrogi, 260 p.n.e. Rzymianie zastosowali pomosty do abordażu. W VI–V w. p.n.e. rozwinęło się piśmiennictwo wojsk. (Sun-zi, Ksenofont, Polibiusz, Cezar).
Okres przewagi jazdy. W 2. poł. IV w. pojawił się w Europie konny łucznik huński (w siodle, ze strzemionami), rozpoczynając okres dominacji jazdy (pierwszym wyraźnym jej przejawem była klęska armii rzymskiem pod Adrianopolem 378, pokonanej przez jazdę gocką). W czasach Justyniana I Wielkiego (527–565) zwycięstwa nad wojskami germańskimi i perskimi odnosiła ciężka kawaleria bizant., zbrojna we włócznie i łuki, wsparta przez strzelniczą piechotę. Pod koniec VI w. powstał traktat Pseudo-Maurycjusza pt. Strategikṓn, zawierający wiadomości z zakresu sztuki wojennej oparte na tych dokonaniach. Lekkozbrojna i ruchliwa jazda Arabów w VII–VIII w. podbiła Bliski Wschód, Afrykę Północną i Hiszpanię; zagony kawalerii Awarów w poł. VI–VIII w. sięgały w głąb Bizancjum i zachodniej Europy; dopiero pancerni jeźdźcy frankońscy, zbrojni we włócznie, rozbili Arabów pod Poitiers (732), a Awarów w wojnie 796–797. Od X w. eur. wojsko zdominowała ciężkozbrojna rycerska kawaleria; wspierała ją piechota tworząca w zasadzie nieruchomą falangę; w XIII w. w środkowej Europie piechota niemal zanikła. Rozpad państwa Franków w IX w. ułatwił wikingom wyprawy mor. i rzeczne na 60–100-wiosłowych łodziach do wybrzeży znacznej części Europy, a lekkiej strzelczej jeździe węg. pozwolił na dokonywanie od 2. poł. IX w. zagonów w głąb zachodniej Europy (zakończyła je 955 klęska Węgrów nad rz. Lech). Główną siłę armii mong. Czyngis-chana i jego następców w XIII w. stanowiła ciężka jazda, zbrojna we włócznie, oraz lekka, strzelcza; wojsko to było nadzwyczaj ruchliwe (jeźdźcy posiadali po 2–3 konie), co pozwalało mu uchylać się od walki; podzielone na korpusy (po 20–30 tys. ludzi) utrzymujące ze sobą łączność, posuwało się różnymi nieraz odległymi od siebie drogami, co umożliwiało otoczenie przeciwnika; militarną potęgę mong. odbudował w 2. poł. XIV w. Timur. Przewaga ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej stopniowo malała, gdyż wzrastający ciężar zbroi jeźdźca (a nieraz i konia) zmniejszał impet ataku; coraz mniej skuteczny stawał się też stosowany przez nią szyk rozproszony („w płot”). W XIV–XV w. odrodziła się piechota (mieszczanie, wolni chłopi), która — zbrojna we włócznie (np. Niderlandczycy pod Courtrai 1302), długie piki i halabardy (np. Szwajcarzy pod Morgarten 1315) — zwyciężała jazdę rycerską; wyposażeni w długie łuki ang. strzelcy konni spieszyli się i w bitwach (od Crécy 1346 do Azincourt 1415) rozbijali atakującą ich fr. kawalerię; piechota husycka, walcząca zza osłony wozów taboru bojowego i wsparta armatkami, zwyciężała jazdę cesarską 1420–33. Stałe wojsko tur. od XIV w. stanowili janczarowie (piesi łucznicy, od XVI w. zbrojni w strzelby), których wspierali spahisi — ciężkozbrojna jazda (kopijnicy), jednak lżejsza od rycerstwa zachodnioeuropejskiego.
Epoka broni palnej. Broń palną znano w Chinach w XIII w., do Europy dotarła w pocz. XIV w., jednak dopiero w XV w. zaczęła odgrywać pewną rolę, m.in. w wojnach husyckich. Od poł. XV w. armaty przyczyniały się do zdobywania twierdz (m.in. Konstantynopola przez Turków 1453). Udoskonalenie dział (m.in. zbudowanie długiej armaty) doprowadziło do przewrotu w sztuce oblężniczej (wyprawa wł. Karola VIII 1494), a mur został zastąpiony wałem ziemnym. Od pocz. XVI w. artyleria stale odgrywała ważną rolę również w bitwach lądowych; jej skuteczna donośność aż do połowy XIX w. wynosiła do 1 km (niekiedy do 1,5 km), strzał kartaczami do 400 m. W fortyfikacjach położono nacisk na flankowanie ogniem, od końca XV w. za pomocą bastei, zastępowanych od 1522 systemem bastionowym, rozwiniętym w 2. poł. XVII w. przez S. Vaubana. Od XV w. (zwłaszcza w XVII w.) doskonalono fortyfikacje polowe. W XVI–XVII w. rozwinęło się piśmiennictwo wojsk. (m.in. Lipsius i R. Montecuccoli). Wojska zaciężne, od XIV w. odgrywające coraz większą rolę, od schyłku XV w. stały się prawie wyłącznym składnikiem armii zachodnich. Wielkie, kilkutysięczne czworoboki piechoty szwajc. (o charakterze zarówno odpornym, jak i zaczepnym), a następnie niem. lancknechtów i piechoty hiszp., od schyłku XV w. zdominowały eur. pola bitew. Wzrost siły ognia pociągnął za sobą zmniejszenie rozmiarów czworoboków hiszp. (tzw. tercios, pocz. ok. 3 tys. ludzi, stopniowo redukowane nawet do 500). Wzrastało znaczenie ręcznej broni palnej, najpierw arkabuzu, zastąpionego przez muszkiet (skuteczny strzał do 200 m). W końcu XVI w. w stworzonej przez Maurycego Orańskiego brygadzie niderlandzkiej podstawową siłą stały się dywizjony muszkieterów, a dywizjony pikinierów pełniły rolę pomocniczą. Jazda zachodnia (w 1. poł. XVI w. poniżej 1/10 armii polowych), w coraz cięższych zbrojach ludzkich (40–60 kg) i końskich, atakująca jedynie kłusem, w szyku „w płot”, była bezsilna wobec czworoboków piechoty; od poł. XVI w. w zachodnioeur. armiach coraz częściej pojawiali się rajtarzy (ich atak sprowadzał się do ostrzeliwania z pistoletów — taktyka karakolu) i dragoni (konna piechota, od XVII w. jazda, ale czasem spieszana). Kawaleria typu wschodniego (tur., węg. i pol.), w lżejszych zbrojach, mogła atakować cwałem; pol. husaria, zbrojna w 5-metrowe kopie, stała się nowoż. ciężką kawalerią przełamania. Pod wpływem jazdy pol. Gustaw Adolf przywrócił częściowo szarżę kłusem z białą bronią; kawaleria w zachodniej Europie (czasami poł. armii polowych) nieraz rozstrzygała losy bitew otaczając osamotnioną piechotę (Rocroi 1643). W 1. poł. XVII w. Gustaw Adolf wprowadził lekkie armaty, które mogły się poruszać na polach bitew (w przeciwieństwie do pozostałej artylerii). Wzrost siły ognia prowadził od XVI w. do redukcji zbroi (gł. w piechocie); w jeździe zbroja niemal zanikła dopiero w 2. poł. XII w. (z wyjątkiem kirysa u kirasjerów). Wzrost znaczenia artylerii przesądził w XVI w. o przewadze na morzu okrętów żaglowych, w których było możliwe umieszczenie armat na burtach, zajętych na galerach przez wioślarzy. Artyleria zadecydowała o zwycięstwie floty ang. nad hiszp. Niezwyciężoną Armadą (1588); wprowadzenie taktyki liniowej umożliwiło pełne wykorzystanie ognia z burt (R. Blake, bitwa pod Dover 1652), gł. rolę odgrywały wielkie okręty liniowe, uzbrojone w kilkadziesiąt, poźniej i w ponad 100 dział. Nelson zastosował taktykę kolumn (Trafalgar 1805). Pierwszą wielką armię stałą stworzono w 2. poł. XVII w. we Francji (pierwotnie ok. 150 tys., a w czasie hiszp. wojny sukcesyjnej nawet powyżej 400 tys. żołnierzy, gł. piechota, 3/4 w armiach polowych); obok zaciągu (nieraz przymusowego) pojawił się pobór, poźniej rozwinięty, w wojsku pruskim. Do zaopatrzenia wojska w żywność stworzono system magazynowy (F.M. Louvois), co spowodowało, że manewr na komunikację (wojna manewrowa) stał się, obok oblężeń, gł. formą działań. W celu osłony linii komunik. powstały kordony. Dzięki wprowadzonemu u schyłku XVII w. bagnetowi, osadzonemu na rozpowszechnionym właśnie karabinie skałkowym, zniknęli pikinierzy; do wykorzystania w pełni potęgi ognia piechota w XVIII w. przyjęła szyk liniowy cztero-, poźniej trójszeregowy. Fryderyk Wielki odrodził manewr w bitwie w postaci obejścia skrzydła (m.in. oparł go na szyku skośnym) dzięki sprawności poruszeń piechoty (uzyskanej za pomocą drylu) oraz dzięki jeździe szarżującej cwałem. Nowe, trwałe rozwiązanie problemu manewru na polu bitwy przyniosła kolumna, lansowana przez J.Ch. Folarda i Maurycego Saskiego także jako szyk ataku; w dobie rewolucji fr. kolumna oraz tyraliera zostały powszechnie przyjęte w piechocie jako uzupełniające się szyki bojowe; tyralierę stosowały od poł. XVIII w. specjalne, niezbyt liczne, formacje strzeleckie; do ich upowszechnienia przyczyniły się sukcesy Amerykanów w wojnie o niepodległość (1776–83). Podział armii na usamodzielnione grupy stosowano sporadycznie od poł. XVII w., dość często w armii pol.; wzrost siły ognia, ruchliwość artylerii polowej, możność lepszego wykorzystania terenu dzięki tyralierze wzmocniły siłę odporną wojska, umożliwiając w poł. XVIII w. podział armii na samodzielne dywizje, o sile do kilkunastu tysięcy ludzi, które mogły walczyć samotnie, nie narażając się na rozbicie; system dywizyjny (doprowadzony do doskonałości przez Napoleona Bonapartego w kampanii wł. 1796) umożliwił szeroki manewr operacyjny na skrzydło i tyły przeciwnika, uniemożliwiając mu skuteczne przeciwdziałanie lub uchylenie się od bitwy; dużą rolę odgrywała jazda (ok. 1/6 armii polowych), jako broń rozpoznania, manewru operacyjnego, manewru taktycznego, a nawet przełamania (próby uporządkowania doświadczeń epoki napoleońskiej przyniosły prace H. Jominiego i K. Clausewitza). Rewolucja fr. 1787 wprowadziła system powszechnego poboru, tworząc armię nar.; na zasadzie poboru oparł się system pruski (ukształtowany w pełni 1814–15); służbę w armii ograniczono do 2–4 lat, następnie żołnierz przechodził do rezerwy i był mobilizowany w czasie wojny; w 2. poł. XIX w. system ten został powszechnie przyjęty w Europie; masowe armie stały się regułą. Na pocz. XIX w. zaczął się w Prusach kształtować sztab generalny — organ przygotowania i prowadzenia wojny; wprowadzając gry wojenne i nowoczesną formę manewrów i ćwiczeń, w okresie pokoju 1815–66 po raz pierwszy przygotowano wojsko pruskie do wojny w sposób nowoczesny; po 1871 wzorce pruskie zostały ogólnie przyjęte. W poł. XIX w. zaczęło się upowszechniać gwintowane, odtylcowe działo, strzelające na odległość kilku km, oraz karabin (iglicówka) — do ok. 1 km; zwiększyła się ich szybkostrzelność. Postępy w uzbrojeniu spowodowały, że po 1870 szyki zwarte na polu walki stały się anachronizmem; traciła znaczenie walka w szyku konnym, a rola niespieszającej się w zasadzie kawalerii eur. zaczęła się ograniczać do rozpoznania (jej liczebność w armiach polowych spadła nawet poniżej 10%); w Stanach Zjedn. przeciwnie — spieszająca się do walki i stosująca zagony kawaleria (ok. 1/6 armii polowych) odegrała dużą rolę w wojnie secesyjnej 1861–65; w pocz. XX w. walka kawalerii w szyku pieszym stała się regułą.
Od poł. XIX w. zaczęło rosnąć znaczenie kolei i telegrafu; znaczna ewolucja nastąpiła w dziedzinie fortyfikacji: wobec rozwoju artylerii po 1860 forty zaczęto wysuwać na 4–6 km od rdzenia twierdzy; po 1885 wprowadzono do budowy twierdz beton i wieże pancerne. Marynarka wojenna w poł. XIX w. przeszła na napęd parowy, okręty zaczęto budować z żelaza, później ze stali, pancernikikrążowniki osłonięto pancerzem, pojawiły się minytorpedy, na przeł. XIX i XX w. nosiciele torped okręty podwodnetorpedowce (później kontrtorpedowce-niszczyciele). Teoretykami wojskowości w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. byli m.in.: H. Moltke (st.), A. Schlieffen, F. Foch, o wojnie na morzu pisał A.T. Mahan.
Epoka maszyn. W wojnie burskiej (1899–1902) Anglicy wprowadzili umundurowanie w kolorze ochronnym, upowszechniało się zastosowanie okopu, a od wojny ros.-jap. (1904–05) karabinu maszynowego. Czynniki te, przy kilkumilionowych armiach i silnej artylerii, w czasie I wojny świat. przyczyniły się do powstania wojny okopowej — ciągłych, ustabilizowanych frontów od morza do granic państw neutralnych. Dopiero 1916 na wschodzie dopracowano się sposobów dokonywania w nich wyłomów. Powszechne stało się użycie w wojsku lotnictwa (samoloty i sterowce), zwłaszcza do rozpoznania, w mniejszym stopniu do bombardowania; 1917 pojawiły się po stronie alianckiej czołgi jako środki przełamania (pod Cambrai); 1915 Niemcy jako pierwsi użyli gazów bojowych; szeroko wykorzystywano nowe środki łączności (radio, telefon) i transportu (samochód); wojna na morzu koncentrowała się wokół ataków niem. łodzi podwodnych na atlantyckie transporty ententy. Odrodzenie manewru, a z nim kawalerii, przyniosły wojny toczone na wschodzie, na terenach słabo nasyconych wojskiem (wojny: domowa w Rosji 1918–22, pol.-bolszewicka 1919–21, gr.-tur. 1919–22). Głoszone wówczas teorie o decydującej roli wojsk pancernych i lotnictwa w przyszłej wojnie (m.in. B.H. Liddell Hart, Ch. de Gaulle, J.F. Fuller, G. Douhet) stały się bodźcem do stworzenia silnych wojsk pancernych i lotnictwa w Niemczech (H. Guderian i H. Göring, przy poparciu A. Hitlera) i ZSRR (M. Tuchaczewski, przy poparciu J. Stalina). W II wojnie świat. przełamanie frontu przez wojska pancerne, wsparte przez wojska zmotoryzowane i lotnictwo, a od 1940 niekiedy przez desanty powietrzne, prowadziło do okrążania przez Niemców 1939–41 całych armii, a nawet grup armii (tzw. wojna błyskawiczna); 1941–42 strategię tę przyswoili sobie alianci. Prócz obrony ruchomej funkcjonowała na powrót obrona stała (m.in. masowe zastosowanie min), wykorzystująca odwody pancerne; pojawiły się pancerzownice rakietowe i bezodrzutowe, artyleria rakietowa (sow. „katiusze”), wzrastała liczba i rola dział pancernych oraz transporterów opancerzonych. Bombardowania strategiczne Anglii przez Niemców 1940–41 (zwłaszcza bitwa o Wielką Brytanię 1940) i 1944 (pociski V1 i V2) oraz bombardowania ośr. przem. i wielkich miast w Niemczech przez aliantów 1940–45 nie przyniosły rozstrzygających rezultatów; systemy radiolokacyjne, zwłaszcza radar, ułatwiały obronę przeciwlotn.; dużą rolę odgrywały mor. operacje desantowe na wielką skalę, wspierane przez desanty powietrzne (największe w Normandii 1944); wojska bryt.-amer. były od 1942 pierwszymi wielkimi armiami całkowicie zmotoryzowanymi (na wschodzie Europy przetrwała wojnę nie tylko klas. piechota, ale i kawaleria), uzyskały też zdecydowane panowanie w powietrzu. Wojna na Oceanie Atlantyckim była gł. wojną podwodną, prowadzoną przez Niemców przeciw konwojom alianckim; wojna na Oceanie Spokojnym była gł. wojną mor. operacji desantowych, wspieranych przez desanty powietrzne; wielką rolę odgrywało lotnictwo z lotniskowców. 6 i 9 VIII 1945 Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hirosimę i Nagasaki.
Okres po 1945 był pod znakiem przygotowań do wojny jądr.; prócz USA od 1949 broń atomową posiadał także ZSRR, następnie W. Brytania, Francja i Chiny (broń; jądrowa). Doskonalono ładunki jądr. (bomby wodorowe, neutronowe) i pociski je przenoszące, gł. rakietowe; rozwinęła się obrona przeciwrakietowa i przeciwkosm. wraz z systemami wykrywania (działającymi m.in. przy wykorzystaniu satelitów rozpoznawczych), a w następstwie — elektroniczne systemy zakłócania systemów radiolokacyjnych. Samoloty turbośmigłowe zostały zastąpione przez odrzutowe; od 1956 zwiększało się znaczenie śmigłowców, nie potrzebujących długich pasów startowych, a od lat 70. również samolotów pionowego startu i lądowania. Pociski kierowane i rakietowe, przeciwpancerne i przeciwlotn. (m.in. obsługiwane przez pojedynczych żołnierzy), stały się skuteczną bronią przeciw samolotom i czołgom. Udoskonalono uzbrojenie i opancerzenie czołgów, transportery opancerzone przekształciły się w wozy bojowe. Za sprawą postępu techn. sprzęt często już po kilku latach stawał się przestarzały, skomplikowana zaś technika powodowała, że wojsko w coraz większym stopniu nabierało charakteru zaw. (w Wielkiej Brytanii i USA w całości); szeroko rozwinięto formacje specjalnie szkolonych komandosów oraz wojsk powietrzno-desantowych. Rozwój techniki lotn. (m.in. zwiększenie precyzji bombardowania) niekiedy pozwalał na całkowite wyeliminowanie lotnictwa i systemów radiolokacyjnych przeciwnika (Izraelczycy w wojnie 1967 z Egiptem); w wojnie w Zatoce Perskiej 1991 olbrzymia przewaga techn. wojsk koalicji antyirackiej (m.in. pociski manewrujące, działające na odległość kilkuset km, o wielkiej precyzji trafienia, urządzenia zakłócające systemy radiolokacyjne, samoloty wczesnego wykrywania z radarami odpornymi na zakłócenia elektroniczne, samoloty „niewidzialne” dla radaru) sprawiła, iż działania lądowe trwały niecałe 5 dni; jednocześnie jednak regularne armie typu eur., mimo nowoczesnej techniki, stawały się w dużej mierze bezradne wobec przeciwnika walczącego metodami partyzanckimi, zwłaszcza w dżunglach Wietnamu, w górach Algierii i Afganistanu.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia