terroryzm
 
Encyklopedia PWN
terroryzm
[łac.],
różnie umotywowane, najczęściej ideologicznie, planowane i zorganizowane działania pojedynczych osób lub grup, podejmowane z naruszeniem istniejącego prawa w celu wymuszenia od władz państwowych i społeczeństwa określonych zachowań i świadczeń, często naruszające dobra osób postronnych; działania te są realizowane z całą bezwzględnością, za pomocą różnych środków (nacisk psychiczny, przemoc fizyczna, użycie broni i ładunków wybuchowych), w warunkach specjalnie nadanego im rozgłosu i celowo wytworzonego w społeczeństwie lęku.
Istnieje ponad 100 definicji tego zjawiska; kilkadziesiąt powstało w ramach prac ONZ, gł. przy próbach określenia terroryzmu międzynarodowego. Należy odróżnić, mimo wspólnego źródłosłowu, terroryzm od terroru (aktów terroru); terror to gwałt i przemoc „silniejszych” organów państwa wobec „słabszych” obywateli, a terroryzm to gwałt i przemoc „słabszych” obywateli wobec „silniejszych” organów państwa. Akty terrorystyczne są uzasadniane różnymi ideami: polit., społ., narodowościowymi i rel., niekiedy niewyraźnymi lub pomieszanymi i mają również przyczynę w psychicznych anomaliach terrorystów. Sprawcy takich działań bywają zafascynowani reakcjami społeczeństwa na swoje czyny; zdesperowani i nieodpowiedzialni szukają w przemocy sposobu rozwiązania własnych problemów. Przywiązują dużą wagę do nadania swym wystąpieniom rozgłosu medialnego (np. emitowanie przez arabską telewizję sceny egzekucji na cudzoziemskich zakładnikach w Iraku 2004).
Za pierwszy znany historycznie przejaw terroryzmu uznaje się najczęściej działalność, powstałego w Persji ok. 1081, stowarzyszenia nizarytów i jego przywódcy Raszida ad-Dina as-Sinana, zw. Starcem z Gór. Termin terroryzm pojawił się 1795 we Francji (w odniesieniu do „odgórnego” terroru jakobinów), i 1865 w Wielkiej Brytanii (zbrojne wystąpienia irl. ruchu niepodległościowego, fenianie). W 2. poł. XIX w. punktem wyjścia działalności terrorystycznej stały się doktryna i ruch anarchizmu, gł. w Rosji (Narodna Wola) i Hiszpanii. Z rąk anarchizujących terrorystów zginęło wielu ówczesnych reprezentantów władzy państw., m.in.: Aleksander II Romanow (1881), prezydent Francji M. Carnot (1884), premier Hiszpanii C. de Castillo (1897), cesarzowa austr. Elżbieta (1898), król wł. Humbert I (1900), prezydent Stanów Zjedn. W. McKinley (1901), kolejny premier Hiszpanii J. Canalejas (1912), następca tronu austr. Ferdynand i jego żona Zofia (1914); w okresie międzywojennym: król Jugosławii A. Karadziordziewić, min. spraw zagr. Francji L. Barthou; w Polsce znamion terroryzmu można się doszukać np. w zamordowaniu pierwszego prezydenta G. Narutowicza (1922).
Współcześnie terroryzm nabrał nowego charakteru. Od poł. lat 60. liczba aktów terrorystycznych popełnianych i wspieranych przez rządy (tzw. terroryzm państw.) i przez pojedyncze osoby lub grupy zaczęła gwałtownie wzrastać. Działania terrorystów były skierowane nie tylko przeciwko przywódcom państw. i polit., np. A. Moro (1978), ale także zaczęły godzić w inne grupy społeczne. Ginęli przedstawiciele sfer finansowych i urzędniczych, sportowcy izrael. podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium, przypadkowe osoby w samolotach i w „samochodach pułapkach” podczas eksplozji podłożonych ładunków wybuchowych. Zjawisko terroryzmu nabrało charakteru międzynar., istnieją ścisłe powiązania między grupami działającymi w różnych państwach (pocz. XXI w. międzynar. islamska siatka terrorystyczna Al-Ka’ida ‘baza’ Usamy Ibn Ladina). Terroryzm stał się jedną z ważnych metod walki polit. wielu ugrupowań próbujących rozwiązywać różne problemy społ.-polit., narodowościowe i religijne. Tradycyjny podział na terroryzm „czerwony” (skrajnie lewicowy) i  „czarny” (nacjonalistyczny) już nie wystarcza. Wyodrębnia się kilka nurtów terroryzmu: separatystyczno-narodowościowy (IRA w Ulsterze, ETA w Kraju Basków); anarchistyczny, skrajnie lewicowy (Czerwone Brygady we Włoszech, Frakcja Czerwonej Armii w Niemczech); marksist. ekstremizm (Tupamaros w Urugwaju, Rewolucyjna Armia Ludu w Argentynie, Jap. Armia Czerwona); neofaszystowski (Wł. Partii Społ. i Nowego Ładu we Włoszech); narodowowyzwoleńczy (izrael. Irgun, palestyński Al-Fatah, Kurdyjska Partia Robotnicza w Turcji, antyros. ruch w Czeczenii); ponadto działają terroryści irańscy (Modżahedini Lud., Hezbollah), fundamentaliści muzułm. (np. ze Stow. Braci Muzułmanów, gł. w Egipcie i Algierii) oraz grupy terrorystyczne w Ameryce Łac. (np. Sendero Luminoso — Świetlisty Szlak w Peru i kilka innych w Kolumbii, Nikaragui i Wenezueli), fundamentaliści chrześc. (np. ugrupowanie Przetrwanie Świata w USA), sekta rel. Aum Shinri-kyō (Najwyższa Prawda) w Japonii. Nowego charakteru, rozmiaru i dynamizmu nabrał terroryzm po działaniach Al-Ka’idy oraz jej różnych odgałęzień (np. Islamska Grupa Zjednoczenia Dżihadu — Tauhid al-Dżihad — Musaby al Zarkawiego).
Terroryzm uzewnętrznia się w czynach bezprawnych, jak: zawładywanie i uprowadzanie samolotów, uprowadzanie innych środków komunikacji (statków, pociągów, autobusów) wraz z pasażerami w charakterze zakładników; akty sabotażu gosp., napady, włamania, żądania okupu (w celu pozyskania środków na własną działalność); zamachy na życie (zabójstwa), zdrowie lub wolność przedstawicieli władz, znanych osób ze sfer gosp. oraz osób podlegających ochronie międzynar.; uprowadzanie i przetrzymywanie w charakterze zakładników osób pochodzących z innych państw niż teren działania terrorystów (np. dziennikarzy, duchownych); użycie ładunków wybuchowych (np. w garażu World Trade Center w Nowym Jorku 1993), broni automatycznej i rakiet w miejscach publicznych (np. na lotnisku Orly w Paryżu 1973) i wywołanie przez to szczególnego zagrożenia ludzi postronnych, skażenie materiałami radioaktywnymi lub trującymi terenu, obiektu i środków komunikacji pasażerskiej (np. stacja metra w Tokio 1995). Wiele działań wiąże się z braniem zakładników (np. Budionnowsk 14–19 VI 1995, Moskwa 23–26 X 2002, Biesłan 1–3 IX 2004). Terroryzm jest także związany z handlem narkotykami, bronią i materiałami rozszczepialnymi. Współcześnie dogodne warunki do dalszego rozwoju i działania organizacji o charakterze terrorystycznym stwarzają: fundamentalizm muzułm. (dżihad), nacjonalizm postsow., rozpad Jugosławii, sytuacja w Kaszmirze, Czeczenii, Afganistanie, Iraku. Pojawiły się nowe formy działań terrorystycznych: detonacje materiałów wybuchowych w miejscach publicznych (Palestyńczycy w Izraelu); wykorzystanie uprowadzonych samolotów pasażerskich do wywołania katastrof, nawet z poświęceniem życia osób cywilnych i własnego terrorystów (np. atak na wieżowce World Trade Center w Nowym Jorku 11 XI 2001).
Od aktów ściśle terrorystycznych należy odróżnić zwyczajne czyny kryminalne o pewnych znamionach terroryzmu, np. eksplozje ładunków wybuchowych na tle porachunków między gangami przestępczymi czy też z motywu zemsty lub w celu zastraszenia urzędników państw. (prokuratorów, sędziów, celników). Do zwalczania terroryzmu oraz quasi-terroryzmu wykorzystuje się we współcz. systemach prawnych: krajowe ustawodawstwo karne, specjalne ustawy antyterrorystyczne (np. RFN, Włochy) oraz konwencje oprac. przez Organizację Międzynar. Lotnictwa Cyw. (ICAO), ONZ i Radę Europy, np.: konwencja tokijska o przestępstwach i niektórych innych czynach popełnionych na pokładach statków powietrznych (1963), konwencja haska o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statków powietrznych (1970), konwencja ONZ o zapobieganiu i karaniu przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynar., w tym dyplomatom (1973), konwencja eur. o zwalczaniu terroryzmu (1977), konwencja ONZ o zwalczaniu finansowania terroryzmu (1999).
Bibliografia
A. PAWŁOWSKI Terroryzm w Europie w XIX i XX w., Zielona Góra 1980;
T. HANAUSEK Wybrane zagadnienia kryminalistycznej metodyki zwalczania terroryzmu, w: Terroryzm, Poznań 1993;
K. SŁAWIK Terroryzm. Próba ujęcia całościowego, w: Terroryzm, Poznań 1993;
A. SCHMID Political Terrorism. A Research Guide, New Brunswik 1984.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia