Paryż
 
Encyklopedia PWN
Paryż, Paris Wymowa,
stolica Francji, w środkowej części Basenu Paryskiego, nad Sekwaną (szer. ok. 100 m), silnie meandrującą między ujściami Yerres i Marny na południu a ujściem Oise na północnym zachodzie;
ośr. adm. regionu Île-de-France; administracyjnie dzieli się na 20 okręgów (arrondissements); stanowi departament Paryż o pow. 105 km2. Największa aglomeracja Francji (skupia 19% ludności kraju) i jedna z największych metropolii w świecie; siedziba organizacji międzynar. (m.in. UNESCO, OECD, eur. biura Międzynar. Funduszu Walutowego) i miejsce licznych konferencji międzynar. (200–300 rocznie); ośr. handlu świat.; coroczne salony wystawowe: samochodowy, lotn., żeglarski, turystyki, roln., sprzętu radiowo-telew., urządzeń biurowych i in.; giełda. Wielkie centrum gosp. kraju, skupia 17% zatrudnionych w przemyśle i 25% — w usługach, mieści ponad 45% siedzib wszystkich fr. przedsiębiorstw (w tym koncernów: Total, Usinor, Sacilor), 96% — banków (m.in. Crédit Lyonnais), 70% — towarzystw ubezpieczeniowych. Około 90% zaw. czynnych pracuje w usługach, ok. 10% w przemyśle, który stopniowo traci na znaczeniu. Zanikła większość tradycyjnych zakładów przemysłu samochodowego (Citroën, Renault) i maszyn., wypychanego częściowo na obrzeża. Rozwija się natomiast, zlokalizowany gł. na północnym wschodzie aglomeracji, przemysł elektroniczny (Thomson, Panasonic, IBM, Alcatel), elektrotechniczny, inform. (Rank Xerox, Bull), farm. (Hoechst), osprzętu lotn., perfumeryjny (Bourjois), skórz. (Hermes); przemysł skupiony w aglomeracji paryskiej wytwarza ok. 30% produkcji krajowej. Ważny międzynar. węzeł drogowy, kol. i lotn.; w Paryżu zbiegają się gł. autostrady i linie kol. (obsługiwane przez pociągi dużej prędkości — TGV), łączące stol. z poszczególnymi regionami kraju oraz z krajami sąsiednimi; międzynar. porty lotn.: Orly (23 mln pasażerów, 2001) w południowej części aglomeracji i Ch. de Gaulle (48 mln pasażerów) na północnym wschodzie, w Roissy-en-France; port śródlądowy o przeładunkach 20 mln t rocznie (urządzenia portowe w Gennevilliers nad Sekwaną i Bonneuil-sur-Marne nad Marną); największy na świecie turyst. port rzeczny (6 mln pasażerów rocznie). W mieście rozbudowana, stale ulepszana sieć transportowa: metro (dł. 211 km, 380 stacji, 4,3 mln pasażerów dziennie), autobusy, 37 podmiejskich linii kol., szybka kolej miejska; 7 autostrad ułatwia dojazd do aglomeracji, w której ruch samochodowy jest utrudniony; 1,1 mln pojazdów przejeżdża dziennie autostradą obwodową — bulwarem peryferyjnym, 80 tys. przez Pola Elizejskie. Ośrodek nauk. i kult. o świat. znaczeniu; liczne szkoły wyższe: 17 uniw. powstałych 1972 w wyniku reformy Uniwersytetu Paryskiego (zał. w XII w.), Collège de France, Szkoła Nauk Polit. (słynna Science-Po), École Normale Supérieure, École Nationale d’Administration (zw. szkołą ministrów), politechnika, Inst. Fr. grupujący 5 akademii, w tym Akad. Fr. (zał. 1635), Literatury (1663), Nauk Ścisłych (1666); liczne organizacje i instytuty nauk.-badawcze (m.in. Inst. Pasteura, Inst. Radowy, Inst. Świata Arab., Inst. Wzornictwa Przem.), biblioteki (w tym Bibliothéque Nationale); liczne oficyny wydawnicze, m.in. Hachette, Larousse; 97 muzeów, najważniejsze: Luwr, Museé d’Art Moderne de la Ville de Paris, Museé de l’Homme, także muzea: w Centrum Pompidou, d’Orsay, P. Picassa, A. Rodina; 300 galerii sztuki, 93 teatry (w tym Comédie Française, zał. 1680), 340 kin, ogród bot. (zał. 1635, jeden z najstarszych w Europie). P. jest jednym z największych w świecie ośr. napływu turystów (ok. 15 mln osób rocznie, ok. 1300 hoteli) i imigrantów; centrum świat. rozrywki (m.in. 200 kabaretów) i mody.
P. jest położony na obu brzegach Sekwany (w granicach miasta Sekwana płynie na wys. ok. 30 m, silnie meandrując); na Sekwanie 30 mostów; powyżej rzeki liczne wzgórza: Montmartre (wys. 129 m) na północy, Belleville, Ménilmontant i Romainville na północnym wschodzie, Wzgórze Św. Genowefy na południu. W centralnej, najstarszej części miasta, na wyspie Île de la Cité, znajduje się katedra Notre Dame i Pałac Sprawiedliwości, na pr. brzegu Sekwany, naprzeciw wyspy Île de la Cité, jedna z najładniejszych części Paryża z parkiem Tuileries i Luwrem, na l. brzegu — skupisko wyższych szkół, instytutów nauk. i wielkich wydawnictw (dawna Dzielnica Łac. z Sorboną i Collège de France) oraz Ogród Luksemburski. Zachodnie dzielnice P., położone na obu brzegach Sekwany, stanowią najbardziej reprezentacyjną część miasta; tutaj mieści się siedziba prezydenta (Pałac Elizejski), Zgromadzenia Nar., większość ministerstw i ambasad oraz luksusowe hotele, sklepy i restauracje; gł. węzłem komunik. tej części miasta jest plac de Gaulle’a (z Łukiem Triumfalnym), z którego rozchodzi się promieniście 12 ulic, w tym najbardziej reprezentacyjna — Pola Elizejskie (dł. ok. 2 km); na l. brzegu Sekwany największy plac Paryża — Pole Marsowe (miejsce kilkakrotnych wystaw świat.) z wieżą Eiffla; w zakolu Sekwany największy park stol. — Lasek Buloński. We wschodnich dzielnicach P. są skupione drobne zakłady przem.; w tej części miasta znajdują się: słynny pl. Bastylii, pl. Republiki oraz największy z cmentarzy paryskich Père-Lachaise (ponad 60 grobów wybitnych Polaków, m.in. F. Chopina); na północnym wschodzie nowy ośr. nauk. i muzeum Cité des Sciences de la Villette (zbud. 1986); na południowym rozległy park — Lasek Vincennes. Za dzielnice artyst. uchodzą Montmartre (północna) i Montparnasse (południowa). Na przedmieściach i peryferiach P. mieszczą się duże zakłady przem., zwłaszcza samochodowe; w zachodniej części aglomeracji zlokalizowano większość nowoczesnych gałęzi przemysłu (telekomunik., inform., biotechnol.); aktywne ośr. gosp. leżą w pobliżu lotnisk, na północnym wschodzie (targi i wystawiennictwo w Villepinte, zakłady przem. w Le Bourget) i na południu (hale handlu hurtowego w Rungis). W północnej części zespołu miejskiego P., w Montmorency, znajduje się duży cmentarz z grobami wielu wybitnych Polaków, m.in. z okresu Wielkiej Emigracji, Wiosny Ludów oraz II wojny światowej. W aglomeracji paryskiej od centrum (które traci mieszkańców na korzyść peryferii) ku peryferiom obniżają się: wiek budynków (w centrum 90% pochodzi sprzed I wojny świat.) oraz ceny nieruchomości. W otoczeniu aglomeracji duże kompleksy leśne (m.in. Fontainebleau) i strefa intensywnego ogrodnictwa.
Historia. Celtycka osada plemienia Paryzjów na wyspie Sekwany (obecna Île de la Cité); w 52 r. p.n.e. opanowana przez Rzymian, następnie miasto rzym. Lutetia Parisiorum; od III w. siedziba biskupstwa; 486 zdobyty przez Chlodwiga, stał się jedną ze stol. państwa Franków; w końcu IX w. własność hrabiów Paryża (od 987 królów fr.). Od XII w. stol. Francji z własnym systemem adm. i silnym samorządem miejskim (dominacja organizacji kupców, 1358 powstanie E. Marcela); siedziba parlamentu paryskiego; szybki rozwój gospodarczy (handel, rzemiosło) i kult. (szkoły, uniw.) został zahamowany przez wojnę stuletnią 1337–1453; epidemie, bunty mieszczan, opuszczenie miasta przez dwór i 1420–36 okupacja ang. spowodowały upadek Paryża, który dopiero w końcu XV w. odzyskał dawne znaczenie. Od czasów renesansu Paryż stanowił centrum polit. i gosp. kraju oraz jedno z najważniejszych ośr. kult. w Europie (mecenat Franciszka I nad uczonymi i artystami fr. i zagr., zakładanie szkół i uczelni). W okresie wojen religijnych Paryż, przeciwny hugenotom, opowiedział się po stronie katolików, wielokrotnie był terenem walk i zamieszek: noc świętego Bartłomieja, walka Gwizjuszów z Henrykiem III, zbrojny opór przeciw Henrykowi IV, co m.in. zmusiło króla do przejścia na katolicyzm („Paryż wart jest mszy”); 1648–53 w Paryżu rozgrywały się gł. wydarzenia Frondy. W XVII w. urb. i kult. rozwój miasta: powstanie wielu akademii i ośr. nauk., bujny rozkwit sztuki, literatury i teatru. W dobie oświecenia centrum filozofii i myśli społ.-polit., promieniujących na Francję i całą Europę. Od 2. poł. XVIII w. na skutek nędzy i bezrobocia liczne wystąpienia lud.; gł. ośr. rewolucji francuskiej 1789–99 (14 VII 1789 atak ludu paryskiego na Bastylię). W latach rewolucji fr. i I cesarstwa Paryż stanowił centrum życia polit. kraju; obszar miejski został znacznie powiększony, powstały nowe instytucje kult. oraz ukształtował się podział adm. i ustrój władz miejskich, który w zasadzie przetrwał do dziś. W XIX w. znacznie wzrosła ranga Paryża jako centrum fr. i eur. myśli polit. i społ.; był on skupiskiem emigracji polit. (także pol., Wielka Emigracja), terenem działalności wielu nar. organizacji niepodl. oraz ruchów międzynar.; miasto odegrało decydującą rolę w wydarzeniach rewolucji lipcowej 1830, rewolucji lutowej 1848, wojny francusko-pruskiej 1870–71 oraz Komuny Paryskiej 1871. W końcu XIX w. Paryż był jednym z gł. ośr. szybkiego rozwoju fr. i międzynar. ruchu socjalist. (1889 powstała tu II Międzynarodówka). Od poł. XIX w. Paryż stał się jednym z ważniejszych świat. ośr. kult., zwłaszcza w dziedzinie sztuk plast., teatru, literatury, także muzyki; w Paryżu mieszkali i tworzyli najwybitniejsi poeci i artyści epoki (także pol.: A. Mickiewicz, J. Słowacki, C.K. Norwid, F. Chopin i in.); rozwinęły się tu nowe kierunki artyst. (surrealizm, symbolizm, w malarstwie: realizm, impresjonizm, fowizm, kubizm), powstały liczne galerie oraz stałe salony sztuki (m.in. 1884 słynny Salon Niezależnych i 1903 Salon Jesienny); międzynar. i fr. środowisko artyst. cyganerii, kabaretów i teatrzyków skupiało się początkowo na Montmartrze, później także na Montparnasse, tworząc specyficzną atmosferę miejsc opanowanych przez sztukę i jej twórców, a powstałe tam prądy i programy artyst. rozpowszechniły się na całym świecie. Wystawy świat. w Paryżu (1855, 1867, 1889, 1900, 1937) dawały przegląd aktualnych osiągnięć w dziedzinie techniki, nauki i sztuki. W czasie I wojny świat. Paryż, bombardowany i ostrzeliwany przez wojska niem., nie poniósł większych strat; po wojnie był miejscem obrad paryskiej konferencji pokojowej 1919–20. Podczas II wojny światowej pod koniec IX 1939 utworzono tu pierwszy rząd RP na uchodźstwie, a od I 1940 mieściły się w Paryżu nacz. władze tworzących się jednostek wojska pol.; 14 VI 1940 został zajęty przez armię niem., był siedzibą władz okupacyjnych oraz ważnym ośr. ruchu oporu; 19 VIII 1944 wybuchło powstanie uniemożliwiające okupantom zniszczenie miasta, 25 VIII do Paryża wkroczyły wojska alianckie. Paryż jest jednym z gł. ośr. Polonii fr. (region paryski skupia ob. 70–80 tys. Polaków). Od XVIII w. był wielokrotnie miejscem negocjacji wielu traktatów pokojowych i układów międzynarodowych.
Zabytki. Z okresu rzymskiego pozostałości amfiteatru (I w.) i term (II lub III w.); w VI w. na wyspie Île de la Cité znajdował się pałac Merowingów. W VI–XII w. powstały na wyspie i obu brzegach Sekwany liczne kościoły i klasztory (później rozbudowany i przebudowany), m.in. opactwo St. Germain des Prés (XI–XII, XVI w.; wewnątrz grobowiec pol. króla Jana II Kazimierza z XVII w.), St. Germain l’Auxerrois (XII, XV–XVI, XVIII w.), St. Martin des Champs (XII w.). W końcu XII w. miasto otoczono murami i rozpoczęto budowę Luwru. Budowle got.: katedra Notre Dame, Sainte Chapelle, Conciergerie (XIV w.), Bastylia (2. poł. XIV w., zburzona 1789), Hôtel de Sens (XV w.), Hôtel de Cluny (XV w., ob. Muzeum Sztuki Średniow.). Budowle z okresu renesansu: kościoły St. Étienne du Mont (1492–1609) i St. Eustache (1532–1637); Tuileries, pałac i ogród Luksemburski (1615–24); reprezentacyjne pl. Dauphine (1607) i Royale (1605, ob. Place des Vosges), most Pont-Neuf (1578, najstarszy most Paryża) wraz z pomnikiem Henryka IV. Budowle reprezentujące barok. klasycyzm z XVII w.: kościół Sorbony (1636–42), kościół Val de Grâce (od 1645) ze szpitalem (XVII w.), Hôtel des Invalides (od 1671) z kościołem (od 1677), pałace, m.in. Hôtel Lambert (1640), Collège des Quatre Nations (od 1662), obserwatorium (1672), szpital La Sâlpetrière (1656), bramy St. Denis (1672), St. Martin (1674); place: des Conquêtes (ob. Vendôme, 1670), des Victoires (1685); na szlaku Cours–La Reine (zał. 1616 przez Marię Medycejską) stworzono Pola Elizejskie (1676, przekształcone w XVIII w.). Z XVIII w. zachowały się rokokowe pałace, m.in.: Hôtel de Soubise (od 1705), Hôtel de Rohan (1705–08), Elizejski (1718), Hôtel de Salon (1728), Hôtel de Biron (1728, ob. muzeum Rodina). Klasycyzm reprezentują m.in.: fasada kościoła St. Sulpice (od 1749) i kościoły: St. Philippe du Roule (1768) i St. Louis d’Antin (1783) oraz budowle: École Militaire (1751–73), Panteon (1758), Académie de Chirurgie (1769), kolumnada Palais Royal (1781), Pałac Sprawiedliwości (1783), rogatki miejskie (1785–89), a także pl. Ludwika XV (1755, ob. Place de la Concorde). W czasach cesarstwa powstały budowle empirowe: zamierzona jako „świątynia sławy”, ob. kościół katol. — La Madeleine (od 1806), łuki triumfalne na pl. Gwiazdy, ob. de Gaulle’a (1806–36) i Place du Carrousel (1806), giełda (1808), kolumna (1810) z posągiem Napoleona I na pl. Vendôme. Liczne budowle z XIX w., m.in.: Bibliothèque Nationale (1858), opera (1861–75), kościół Sacré Coeur na Montmartrze (od 1875). W 1852–56 G.E. Haussmann przeprowadził urb. przebudowę Paryża, tworząc sieć szerokich arterii i ich zabudowę. W końcu XIX i na pocz. XX w. powstały pierwsze budowle o konstrukcjach żelbetowych i stalowych: wieża Eiffla, kościół St. Jean na Montmartrze (1894), secesyjne Castel Béranger (1894–98) i wejścia do metra (ok. 1900), Théatre des Champs Élysées (1911–13); 1914–39 m.in. willa La Roche (1923, ob. Fondation Le Corbusier), willa Savoy (1928), pawilon studentów szwajc. w Cité Universitaire (1932), pałac Chaillot (1937) i Musée National d’Art Moderne (1937). Kolejne fazy ewolucji arch. XX w. ilustrują: gmach UNESCO (1958), Centre National des Industrie et des Techniques (1958), gmach radia i telewizji (1963), przebudowany dworzec Montparnasse (1967–72), port lotn. Ch. de Gaulle w Roissy-en-France (1974–76), Narodowe Centrum Sztuki i Kultury im. G. Pompidou (1971–77), dzielnica Défense (1956–90) z wielkim łukiem triumfalnym, zw. Arche de la Fraternité (1989), przebudowa gmachu dworca na siedzibę Muzeum d’Orsay (1986), także zabudowa terenów dawnych hal targowych, które stały się nowoczesnymi ośr. handlu, zw. Forum des Halles (1973–88), jak również rozbudowa Luwru (1981–93), oraz gmach opery na pl. Bastylii (1989). Pod Paryżem, w Marne-la-Vallée, powstał wielki lunapark zw. Eurodisneylandem (1992).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Paryż, Forum des Halles (Francja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, École Militaire na Polach Marsowych fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, widok z wieży Eiffla, na pierwszym planie Place de Varsovie, Trocadéro, w głębi Lasek Buloński i dzielnica Défensefot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, Łuk Triumfalny na placu Ch. de Gaulle’a (Francja)fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, Luwr — fasada Luwru od strony dziedzińca (Pierre Lescot, 1546 i później)fot. M. Król/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, Parc de la Villette (Francja)fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, fasada Luwru (Claude Perrault, Le Vau, Charles le Brun), od 1665fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, Wieża Eiffla (Francja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, katedra pw. Panny Marii (Notre Dame) fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, Gmach Opery (Francja)fot. M. Jędrusik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, Panteon (Francja)fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia