karbonaryzm
 
Encyklopedia PWN
karbonaryzm
[wł. carbonari ‘węglarze’],
węglarstwo,
ruch skierowany przeciw absolutyzmowi, rozpowszechniony w Europie w l. poł. XIX w.;
nazwa pochodzi od wypalaczy węgla drzewnego (wł. carbonari ‘węglarze’), którzy w swych szałasach udzielali schronienia zbiegom politycznym. Pierwsza tajna organizacja rewolucyjna Carboneria powstała na przeł. XVIII i XIX w. lub na pocz. XIX w.; celem karbonaryzmu we Włoszech było wyzwolenie spod panowania fr., a następnie austr., obalenie absolutyzmu w państwach wł., wprowadzenie równości, ustroju konstytucyjnego i zjednoczenie Włoch; skupiał gł. oficerów, urzędników, niższy kler, drobnomieszczaństwo i chłopów, co wpływało na niejednolity charakter haseł karbonaryzmu, w których republikański demokratyzm łączył się z monarchistycznymi deklaracjami, antyklerykalizm z ideami rel.-mistycznymi; struktura organizacyjna karbonaryzmu: loże, rozbudowana hierarchia; romant. symbolika; gł. ośr. ruchu było Królestwo Obojga Sycylii; działalność karbonaryzmu ożywiła się zwłaszcza po 1815 (przywrócenie panowania Burbonów na południu Włoch); karbonariusze byli gł. siłą rewolucji 1820–21 w Królestwie Obojga Sycylii, także w Piemoncie (1821); przyczynili się do wybuchu powstania 1831 w Modenie, Parmie i Państwie Kośc.; 1831 karbonaryzm ustąpił miejsca organizacji Młode Włochy. W 1815–30 karbonaryzm rozpowszechnił się w wielu krajach eur., stawiając sobie za cel walkę z absolutyzmem i polityką zachowawczą Świętego Przymierza; 1820 karbonariusze wywołali rewolucję w Hiszpanii; we Francji karbonaryzm rozwinął się po 1820, na jego czele stanął gen. M.J. La Fayette; czł. ruchu dokonywali prób zamachu stanu i uczestniczyli w rewolucji lipcowej 1830; ścierające się tendencje republikańskie i monarchistyczno-konstytucyjne spowodowały rozłam w karbonaryzmie francuskim: odłam umiarkowany (z La Fayettem) opowiedział się za monarchią Ludwika Filipa. W 1832 karbonaryzm został zreformowany przez F.M. Buonarrotiego: od 1833, pod nazwą Demokr. Węglarstwo Powszechne, był kierowany przez Najwyższy Namiot Powszechny (z siedzibą w Paryżu), któremu podlegały nar. jednostki terytorialne (zw. namiotami, wentami, porębami); stał się organizacją scentralizowaną o charakterze republikańskim i społecznie radykalnym; formy organizacyjnej były wzorowane na masonerii; członkowie składali przysięgę walki z tyranami, ślepego posłuszeństwa i dochowania tajemnicy; rozpoznawali się za pomocą znaków i haseł, podlegali stopniowemu wtajemniczeniu (stopnie niższe wyznawały hasła republikańsko-demokr., stopień najwyższy, tajny, głosił radykalizm społ. do unarodowienia i równego podziału dóbr włącznie); niepowodzenie przygotowań do demokr. powstania ogólnoeur. 1833, śmierć Buonarrotiego (1837) oraz szybki rozwój organizacji Młoda Europa spowodowały utratę wpływów karbonaryzmu, a następnie upadek ruchu.
Karbonaryzm w Polsce. Karbonaryzm swymi ideami republikańskimi oddziaływał na pol. organizacje niepodl. czasów ponapoleońskich, nie są udowodnione jego bezpośrednie powiązania z konspiracjami pol. przed 1831; po 1831 odłam demokr. emigracji pol. we Francji związał się z demokratycznym karbonaryzmem powszechnym; 1831–33 powstały 2 ogniska pol. karbonaryzmu — w Paryżu i Besançon (ok. 400 karbonariuszy); podlegały one dyrektywom Namiotu Nar. Pol. kierowanego przez T. Krępowieckiego; 1833 został zał. w Galicji Związek Węglarzy Polskich; rozbity przez aresztowania, ustąpił miejsca Młodej Polsce i TDP; 1834 we Lwowie działała organizacja karbonarska pozostająca w kontakcie z karbonaryzmem na Zachodzie, 1835 rozwiązała się, a jej członkowie weszli w skład Stow. Ludu Polskiego. Karbonaryzm polski początkowo wysuwał na pierwszy plan sprawę polit. wyzwolenia, po 1831 stał się ruchem radykalno-społ. o akcentach utopijnych; 22 I 1835 Najwyższy Namiot Świata rozwiązał pol. sieć węglarską na emigracji.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia