Włochy. Warunki naturalne
 
Encyklopedia PWN
Włochy. Warunki naturalne.
Terytorium Włoch składa się z 3 wielkich regionów: Włoch Północnych (zw. również kontynent.), które obejmują Alpy i Niz. Padańską, Płw. Apenińskiego oraz wysp (Sycylia, Sardynia, Włochy Toskańskie, Włochy Poncjańskie i in.). Przeważającą formą ukształtowania powierzchni są góry i wyżyny — stanowią ok. 77% pow. kraju. Alpy w granicach Włoch (pow. ok. 45 tys. km2) ciągną się wielkim łukiem, ograniczającym od zachodu i północy Niz. Padańską, od M. Liguryjskiego po wybrzeże M. Adriatyckiego. W północno-zachodniej części kraju, wzdłuż granic z Francją, znajdują się pasma Alp: Liguryjskich, Nadmorskich (Argentera, 3297 m), Kotyjskich z serpentynitowym masywem Monte Viso (3841 m) i Graickich z krystal. masywem Gran Paradiso (4061 m). Na północny zachód od Alp Graickich, między przełęczami Małą i Wielką Św. Bernarda, wznosi się najwyższy masyw alp. — Mont Blanc (4807 m), na którym zbiegają się granice Włoch, Francji i Szwajcarii. Na północy Włoch, na granicy ze Szwajcarią i Austrią są położone, zbud. gł. z granitów i gnejsów, Alpy Pennińskie (Matterhorn, 4478 m), Lepontyńskie, Retyckie (Piz Bernina, 4049 m), Zillertalskie oraz na północnym wschodzie — Alpy Karnickie; na granicy ze Słowenią — Alpy Julijskie. Południowa część wł. Alp obejmuje, znacznie niższe od krystal. strefy północnej, pasma górskie, zbud. gł. ze skał osadowych (wapienie, dolomity, piaskowce) i łupków; są to m.in. Alpy Bergamskie i Lombardzkie oraz Dolomity (Marmolada, 3342 m), przechodzące na południu w Alpy Weneckie. Poszczególne pasma górskie i masywy alp. są ograniczone głębokimi dolinami (Aosty — dł. ponad 100 km, Adygi, Addy) i kotlinami (m.in. Trydencką, Bolzano). Liczne formy rzeźby polodowcowej, zwłaszcza w strefie wysokogórskiej (cyrki lodowcowe, doliny polodowcowe, jeziora), są związane z plejstoceńskim zlodowaceniem Alp; w południowej części Alp rozwinięta rzeźba krasowa. Nizina Padańska stanowi rozległe, tektoniczne obniżenie między Alpami i Apeninami, wypełnione osadami mor. i lądowymi, nanoszonymi przez rzeki spływające z Alp i Apeninów; płaską powierzchnię niziny (wys. poniżej 100 m) przecina gęsta sieć koryt rzecznych (gł. dopływów Padu) i kanałów; w części północnej, u wylotu dolin alp. — wzgórza morenowe, na północnym wschodzie — wulk. i wapienne; w nadmor., najniżej położonej części niziny — delty oraz laguny (m.in. Wenecka, Marano), odcięte od morza piaszczystymi mierzejami, zw. lido. Półwysep Apeniński jest największym regionem Włoch (1/2 pow. kraju); większą część jego powierzchni stanowią młode góry fałdowe Apeniny (Północne, Środkowe i Południowe), ciągnące się na dł. 1350 km przez cały półwysep, od wybrzeża M. Liguryjskiego (gdzie łączą się z Alpami) do Cieśn. Mesyńskiej. Apeniny Północne są zbud. z osadów fliszowych, najwyższe Apeniny Środkowe (Corno Grande, 2912 m) — z twardych wapieni i dolomitów, w których powstały rozległe, bezodpływowe kotliny krasowe, Apeniny Południowe — z wapieni i granitów (na południu). Apeniny otacza szeroka strefa pogórzy: Preapenin Tyrreński na zachodzie i Preapenin Adriatycki na wschodzie; w Preapeninie Tyrreńskim wygasłe wulkany (Amiata, Monte Cimini, G. Albańskie) i jedyny czynny wulkan w lądowej części Europy — Wezuwiusz (1277 m). Zachodnie wybrzeże półwyspu (liguryjskie i tyrreńskie) jest rozczłonkowane wieloma zatokami (Gaecka, Neapolitańska, Salerno) i skalistymi przylądkami, na północy i południu przeważnie górzyste, w części środkowej — nizinne; wybrzeże wschodnie, adriatyckie — w większości wyrównane z wąskim pasem nizin nadmor., na południowym wschodzie szeroka Zat. Tarencka i nizinny Płw. Salentyński. Łączna powierzchnia wysp wł. wynosi ok. 50 tys. km2 (1/6 pow. kraju), największe z nich to Sycylia (25,4 tys. km2) i Sardynia (23,8 tys. km2). Górzysta Sycylia, oddzielona od Płw. Apenińskiego wąską (szer. do 3,5 km) Cieśn. Mesyńską, stanowi przedłużenie Apeninów; pasma górskie o wysokość do 1979 m są zbud. z wapieni i piaskowców, na północnym wschodzie (G. Pelorytańskie) — również gnejsów i łupków krystal.; we wschodniej części wyspy aluwialna Niz. Katańska, ponad którą od północy wznosi się najwyższy, czynny wulkan Europy — Etna (3323 m). W pobliżu wybrzeży Sycylii są położone wulk. wyspy: Liparyjskie z czynnymi wulkanami (Stromboli, Vulcano) oraz Pantelleria. Na wybrzeżu M. Tyrreńskiego przybrzeżne, w większości górzyste wyspy, m.in. Toskańskie (z których największa jest Elba), Poncjańskie, Ischia oraz Capri ze słynnymi jaskiniami (m.in. Grotta Azzurra). Sardynia jest najdalej położoną (ok. 350 km) od wybrzeży Płw. Apenińskiego wyspą wł.; od fr. Korsyki oddziela ją cieśn. Bonifacio (szer. ok. 10 km); górzyste wnętrze wyspy tworzy stary masyw hercyński (wysokość do 1834 m), miejscami przykryty mezozoicznymi wapieniami i trzeciorzędowymi osadami wulk. (na wschodzie); wzdłuż rozczłonkowanego wybrzeża (dł. linii brzegowej ok. 1850 km) — wąskie niziny. Obszar Włoch jest położony w strefie aktywnej sejsmicznie; częste trzęsienia ziemi typu tektonicznego, a na południu kraju również — wulk., towarzyszące wybuchom wulkanów. Duża rozciągłość południkowa kraju (Włochy leżą między 36° a 47°N), równoleżnikowy (Alpy) i południkowy (Apeniny) przebieg łańcuchów górskich, stanowiących bariery klim. oraz bliskość Afryki powodują znaczne zróżnicowanie klimatu. Alpy są położone w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, pozostała część kraju — w strefie podzwrotnikowej; w Alpach panuje klimat górski o silnie zaznaczonej piętrowości, na Niz. Padańskiej — kontynent., na Płw. Apenińskim i wyspach — śródziemnomor., bardziej wilgotny w górach, suchy w kotlinach i na wybrzeżach. Na większości terytorium Włoch zimy są łagodne i wilgotne (działalność niżów śródziemnomor.), lata — gorące i suche (wpływ Wyżu Azorskiego i b. gorącego powietrza znad Afryki). Średnia temperatura w styczniu od poniżej 0°C w Alpach (na wys. 2500 m), 0–3°C na Niz. Padańskiej, do 10–12°C na południu półwyspu i wyspach; zimny, wiejący z północy wiatr tramontana powoduje spadki temperatury do poniżej 0°C, a nawet mrozy w całych północnych Włoszech (zwłaszcza na Niz. Padańskiej); średnia temp. w lipcu ok. 20°C na pogórzu Alp i ok. 5°C na wys. 2500 m, 23–24°C na Niz. Padańskiej i 26–28°C na południu kraju; przy napływie gorącego i suchego powietrza znad Sahary (wiatr sirocco) temperatura maks. wzrasta do ok. 40°C. Średnia roczna suma opadów od 500–600 mm na nizinach Sardynii, Sycylii i wschodniej części Płw. Apenińskiego do 2000 mm w wysokich Apeninach i 3000 mm w Alpach; większość opadów przypada na okres jesienno-zimowy, w Alpach — letni; zimą w górach (także na Etnie) opady śniegu, szczególnie obfite w Alpach, gdzie pokrywa śnieżna utrzymuje się do 5–6 mies. w roku, a powyżej 3200–3500 m występują lodowce górskie, największe w masywach Mont Blanc, Gran Paradiso, Bernina i Cevedale (lodowiec Forni o dł. 17 km). Terytorium Włoch należy do zlewiska M. Adriatyckiego, Tyrreńskiego oraz Liguryjskiego i Jońskiego. Sieć rzeczna jest gęsta, zwłaszcza w części północnej, odwadnianej przez Pad — najdłuższą rzekę Włoch (652 km, pow. dorzecza 75 tys. km2, źródła w Alpach Kotyjskich). Pad na dł. ok. 600 km płynie przez Niz. Padańską, gdzie jest zasilany zasobnymi w wodę dopływami alp. (Ticino, Adda, Oglio i in.) oraz apenińskimi (najdłuższy Tanaro); przy ujściu do M. Adriatyckiego tworzy szybko narastającą deltę; z Alp do M. Adriatyckiego spływa także Adyga (dł. 410 km) i Piawa. Rzeki północnych Włoch charakteryzują się wysokimi wiosennymi i jesiennymi wezbraniami, powodującymi częste, katastrofalne powodzie; w ujściowych odcinkach rzek występują powodzie spowodowane wiatrami sztormowymi. Na Płw. Apenińskim i wyspach rzeki są krótkie o wysokich jesienno-zimowych stanach wód i b. niskich — letnich; podczas lata część z nich całkowicie wysycha; najdłuższe rzeki Płw. Apenińskiego to: Tyber (405 km), Arno, Reno, Ombrone i Volturno, Sycylii — Salso, Sardynii — Tirso. Na obszarze Włoch występuje wiele różnego pochodzenia jezior; w Alpach liczne jeziora cyrkowe oraz duże i głębokie jeziora tektoniczno-polodowcowe: Garda (pow. 370 km2, głęb. do 346 m), Como (głęb. do 410 m), Iseo oraz Maggiore i Lugano na granicy ze Szwajcarią; na Płw. Apenińskim jeziora tektoniczne (Trazymeńskie, pow. 128 km2) i wulk. (Bolsena, głęb. do 146 m, Bracciano) w kalderach wygasłych wulkanów; na wybrzeżach Płw. Apenińskiego i Niz. Padańskiej jeziora lagunowe, m.in.: Valli di Comacchio, Varano, Lesina. Bogactwo wód miner., zwłaszcza termalnych w górach. Naturalne zbiorowiska roślinne tworzą lasy (33,9% pow. kraju), zachowane gł. w górach. W Alpach piętra lasów dębowych i kasztanowych (do ok. 1000 m), bukowo-jodłowych (do 1500 m), świerkowych i limbowo-modrzewiowych (do ok. 2100 m), a ponad nimi — subalp. zarośla kosodrzewiny (we wschodniej części wł. Alp) i różaneczników, przechodzące powyżej 2900 m w hale wysokogórskie. Apeniny i górzystą część wysp porastają, zrzucające liście zimą, lasy dębowe i kasztanowe, a w wyższym piętrze — bukowe; ponad granicą lasów (ok. 1800 m) w Apeninach występują łąki typu alpejskiego. Miejsce wytrzebionych lasów z dębem ostrolistnym i korkowym, sosną alepską oraz pinią, na obszarach pogórzy i wybrzeżach, zajęły zbiorowiska śródziemnomor. makii, złożone z wiecznie zielonych, twardolistnych krzewów (m.in. mirt, wawrzyn, rozmaryn), a na Niz. Padańskiej — uprawy. Zachowane naturalne zbiorowiska roślinne i formy krajobrazu są chronione w rezerwatach i parkach nar.; łączna powierzchnia terenów chronionych wynosi 57,2 tys. km2; największe parki nar. to: Gran Paradiso (zał. 1922 — najstarszy w kraju, pow. 70 200 ha) w Alpach Graickich, Stelvio w Alpach Retyckich i Abruzzo w Apeninach. Większą część powierzchni Włoch pokrywają gleby brunatne leśne, dobrze wykształcone w strefie pogórzy, kamieniste — w górach. W kompleksie z glebami brunatnymi występują rędziny oraz słabo węglanowe, równie żyzne gleby cynamonowe; lokalnie na bezwęglanowych zwietrzelinach wapieni w Apeninach i wybrzeżach M. Adriatyckiego wytworzyły się typowe dla regionu śródziemnomor. gleby czerwone, zw. terra rosa, a w chłodniejszej strefie alp. — jasnobrązowe, zw. terra fusca. Z osadami wulk. zachodniego pogórza Apeninów i wysp są związane żyzne andosole. W górskim piętrze Alp pod lasami iglastymi powstały kwaśne, kamieniste gleby bielicowe, przechodzące wyżej w litosole, rankiery i zwaliska skalne. Na Niz. Padańskiej oprócz brunatnoziemów powszechnie występują ciężkie gleby glejowe i aluwialne, w strefie przymor. — zasolone.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Dolomity, na pierwszym planie Monte Paterno (2744 m), w głębi iglica Cima Grande di Lavaredofot. M. Więckowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Etna, wybuch wulkanu, zdjęcie satelitarne fot. NASA
Dolomity — na pierwszym planie jezioro Lago di Misurina (Włochy)fot. J. Piwowarczyk/Glob 4/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Capri, port i miasto Capri, w głębi wapienne wzgórza (Włochy)fot. F. Zwierzchowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia