Bliski Wschód
 
Encyklopedia PWN
Bliski Wschód, Środkowy Wschód, ang. The Middle East Wymowa, Near East, fr. Moyen-Orient Wymowa, Proche-Orient,
nazwa stosowana najczęściej w odniesieniu do rozległego obszaru położonego na styku Europy, Azji i Afryki.
(Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Cypr, Irak, Iran, Izrael, Jemen, Jordania, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syria, Turcja, Zjednoczone Emiraty Arabskie) oraz północno-wschodniej Afryki (Egipt, Sudan). Najważniejszy w świecie region eksploatacji (ok. 25% wydobycia światowego) i eksportu ropy naftowej. Ważny region uprawy bawełny (zbiory ok. 1,4 mln t rocznie), palmy daktylowej (ok. 77% światowych zbiorów daktyli) i zbóż oraz pasterskiej hodowli. Przez Bliski Wschód prowadzą ważne szlaki komunikacji morskiej (Kanał Sueski) i lotniczej, łączące Europę ze wschodnią Afryką, z południową i wschodnią Azją oraz Australią.
Historia. Około 2340–2200 p.n.e. istniało na Bliskim Wschodzie pierwsze historyczne państwo Akad, następnie BabiloniaAsyria; ok. 1000 p.n.e. Żydzi zdobyli Jerozolimę i założyli państwo Dawida. W połowie VI w. p.n.e. na gruzach Medii powstało państwo perskie Achemenidów (Persja) i pojawiła się nowa religia, zaratusztrianizm; 334–326 wyprawa Aleksandra III Wielkiego zapoczątkowała ekspansję na Bliskim Wschodzie kultury greckiej (hellenizm). Na przełomie 64 i 63 r. p.n.e. Syria uległa najazdowi Rzymian, którzy panowali na Bliskim Wschodzie do ekspansji arabskiej 635; na początku I w. n.e. zaczęło rozwijać się na Bliskim Wschodzie chrześcijaństwo; 224–642 najsilniejszym organizmem państwowym na Bliskim Wschodzie było nowoperskie państwo Sasanidów walczące o wpływy z powstałym 395 cesarstwem bizantyńskim — w VII w. do głosu doszli Arabowie, którzy wyparli Bizantyńczyków i Persów oraz wprowadzili islam; następstwem było panowanie 632–1258 kalifów arabsko-muzułmańskich; 1096–1291 teren krucjat; 1290 większość terenów Bliskiego Wschodu weszła w skład państwa osmańskiego, które 1453 zdobyło Konstantynopol, obejmując hegemonię w regionie — 1501 władzę w Persji objęła dynastia Safawidów, a Bliski Wschód stał się obszarem walki o wpływy między Turcją a imperium perskim; francuska inwazja w Egipcie 1798 zapoczątkowała wpływy Europejczyków na Bliskim Wschodzie, który stał się terenem ekspansji zachodnich potęg kolonialnych i Rosji; przejawem tej rywalizacji był brytyjski podbój 1869–98 Egiptu i Sudanu oraz konflikty 1839–1919 w Afganistanie — w XIX w. imperium osmańskie traciło stopniowo wpływy na zajmowanych dotąd terenach, a 1923 uległo likwidacji; 1920 mocarstwa zachodnie otrzymały mandaty w krajach arabskich; odkrycie złóż ropy naftowej na Bliskim Wschodzie zwiększyło zainteresowanie tym regionem państw zachodnich, w tym USA — po II wojnie światowej powstały nowe, niepodległe państwa; wzrosło bogactwo krajów naftowych i powiększyły się dysproporcje rozwojowe w regionie; powstanie 1948 państwa Izrael spowodowało toczący się do dziś konflikt arabsko-izraelski; jednocześnie zaznaczyły się wpływy ZSRR, głównie w krajach arabskich i Afganistanie, zaś USA w Arabii Saudyjskiej i Iranie — rewolucja w Iranie pod przywództwem ajatollaha Chomejniego 1978–79 i powstanie Republiki Islamskiej oraz militarna interwencja ZSRR w Afganistanie 1979–87 zmieniły sytuację polityczną na Bliskim Wschodzie; efektem tych zmian była wojna iracko-irańska 1980–88 i wojna o Kuwejt 1990–91 między Irakiem a krajami sprzymierzonymi; w Iraku, Iranie i Turcji nasiliły się konflikty z Kurdami dążącymi do własnej państwowości; obserwuje się wzrost nastrojów antyzachodnich. Na całym Bliskim Wschodzie nastąpiło ożywienie fundamentalistycznych ruchów odnowy islamu; szczególnie ostry przebieg miały konflikty między sekularystami a fundamentalistami w Algierii (od 1992 wojna domowa) i Afganistanie, gdzie 1996–2001 władzę przejęli uczniowie szkół koranicznych, talibowie; ruchy muzułmańskie aktywizują się również w Turcji i Egipcie (zamachy bombowe). Wiosną 2003 siły koalicji antyterrorystycznej skupionej wokół USA dokonały interwencji zbrojnej w Iraku, obalając reżim S. Hussajna.
Początek XXI w. zmienił radykalnie układ sił politycznych na Bliskim Wschodzie, co zostało wywołane amerykańskimi planami wprowadzania demokracji w regionie; przykładem dla sąsiednich państw miał się stać Irak, gdzie jednak po wyborach na początku 2005 przewagę zdają się zdobywać szyickie ugrupowania o charakterze religijnym Wycofanie wojsk koalicji z Iraku, wybuch wojny domowej w Syrii w następstwie wydarzeń Arabskiej Wiosny i powstanie Państwa Islamskiego dodatkowo destabilizuje północ regionu w drugiej dekadzie XXI w.
Bibliografia
D. Arnaud Starożytny Bliski Wschód, Warszawa 1982;
F. Robinson Świat islamu, Warszawa 1996;
Zarys dziejów Afryki i Azji 1869–1996, red. A. Bartnicki, Warszawa 1996.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia