Persja

Persja,

kraj w południowo-zachodniej Azji, którego urzędowa nazwa została 1935 zmieniona na Iran.

Od początku I tysiąclecia p.n.e. zasiedlona przez Persów, od VII w. pod władzą Achemenesa (protoplasty dynastii Achemenidów) i jego następców; w końcu VII w. uzależniona od Medii. Cyrus II Starszy w przymierzu z Babilonią obalił dynastię medyjską, ok. 550 zdobył stolicę Ekbatanę i w ciągu ok. 25 lat podporządkował sobie cały azjatycki Wschód; państwo podzielił na jednostki administracyjne, tzw. satrapie; w wyniku ciągłych wojen wzrosła liczba niewolników i doszło do wytworzenia się niewolnictwa tzw. typu pałacowego. Syn Cyrusa II Starszego, Kambyzes II (panował 529–522) podbił Egipt, nie zdołał jednak opanować odśrodkowych dążeń ludów irańskich, czemu sprostał Dariusz I Wielki (panował 522–486), reorganizator państwa; za jego rządów m.in. rozbudowano system poczty i dróg królewskich, opracowano nowy kodeks praw, system monetarny oparto na złocie i srebrze; rozpoczął się okres rozkwitu staroperskiej sztuki i architektury; Dariusz rozszerzył granicę państwa o satrapie Gandharę i Skutari (część Tracji); dalsze podboje zostały wstrzymane przez opór Scytów (513) i Greków; tzw. powstanie jońskie (500–494) dało początek wojnom perskim, niepomyślnym dla państwa Achemenidów, które w następnym okresie zaczęło stopniowo ulegać rozkładowi; główne przyczyny to: gospodarka typu naturalnego wskutek małego obrotu pieniężnego, a dużych danin, prowadząca do tezauryzacji skarbu państwa, skupienie wielkich dóbr ziemskich w rękach arystokracji, wywołujące niezadowolenie wśród ludności, oraz przestarzała organizacja wojska. W 334–331 Persja została podbita przez Aleksandra III Wielkiego; po jego śmierci i walce diadochów większość ziem państwa perskiego przeszła do Seleucydów, Iran zaś i część Mezopotamii od połowy III w. p.n.e. weszły w skład Partii Arsacydów, 226 n.e. obalonych przez dynastię Sasanidów, odnowicieli państwa (zwanego średnioperskim). Sasanidzi ujednolicili organizację administracji, zakładali miasta, rozwijali handel (m.in. powstanie systemu płatniczego za pomocą czeków), wprowadzili zyskowne monopole (zwłaszcza produkcji jedwabiu); dążąc do jednolitości ideologicznej, oparli się na zaratusztrianizmie jako religii państwowej; po zreformowaniu armii (zastosowanie ciężkiej jazdy) prowadzili ze zmiennym szczęściem nieustanne wojny z Rzymem (później cesarstwem wschodniorzymskim) o tereny na Bliskim Wschodzie. W VII w. większość tych ziem zajęli Arabowie; 637–651/652 zagarnęli również państwo Sasanidów, które pod względem swej organizacji oraz osiągnięć w sztuce i literaturze stanowiło ważny etap w historii ludów irańskich.

Podbój Persji przez Arabów zmienił strukturę społeczną i polityczną kraju, który stał się częścią kalifatu Umajjadów; na ludność nałożono podwójne podatki (charadż, dżizja); rozpowszechnił się islam, który w X w. stał się religią większej części ludności, a język arabski stał się językiem państwowym; od połowy VIII w. zaczęły wybuchać w Persji powstania, przybierające postać ruchów religijnych, głównie o orientacji szyickiej, skierowanych przeciwko sunnickim kalifom; doprowadziły one 747 do upadku Umajjadów i objęcia władzy przez dynastię Abbasydów; jej panowanie to okres dominacji elementów perskich w całym kalifacie. Osłabienie władzy centralnej i ruchy separatystyczne umożliwiły obejmowanie władzy przez perskie dynastie lokalne: Tahirydów w Chorasanie (821–873), Safarydów w Sistanie (ok. 866–900), Samanidów w Bucharze (900–999), Bujjidów w Bagdadzie (945–1055); ich dwory stanowiły ośrodki kultury perskiej Od końca X w. na tereny Persji zaczęły od południowego wschodu napływać turkmeńskie plemiona Oguzów; w połowie XI w. plemiona te, przewodzone przez dynastii Seldżuków, opanowały Persję; Seldżucy utworzyli kilka państw; ugruntował się wtedy wojskowy system nadań ziemi (ikta, timar). 1220–56 mongolskie wojska Czyngis-chana pustoszyły tereny Persji, ludność w znacznej mierze wymordowano; w wyniku podziału imperium mongolskiego Persja przypadła chanowi Hulagu, założycielowi dynastii Hulagidów (Ilchanów, XIII–XIV w.), których polityka fiskalna doprowadziła rolnictwo do ruiny. Po upadku Hulagidów na terenie Persji powstało kilka państw feudalnych, z których największe znaczenie miało państwo Mozaffarydów (1314–87) ze stolicą w Isfahanie. W końcu XIV w. Persja znalazła się wśród krajów podbitych przez Timura, który ponownie zniszczył tereny Persji. Potomkowie Timura prowadzili między sobą stałe wojny. Na przełomie XIV i XV w. ziemie nadawane w lenno (wg systemu ikta) przeszły we władanie dziedziczne, co wraz z osłabieniem więzi ekonomicznych między prowincjami pogłębiło rozdrobnienie feudalnego kraju. Z upadku wydźwignęła Persję dynastia Safawidów (1502–1736); przekształcili oni Persję w nowoczesne państwo, nawiązali stosunki dyplomatyczne i handlowe z krajami europejskimi (m.in. z Polską), a także rozwinęli gospodarkę; religią państwową ustanowili islam szyicki (imamizm); sprzeczności wewnętrzne, liczne wojny i bunty ludności osłabiły Persję; kres panowaniu Safawidów położyli Afganowie, którzy 1722 opanowali kraj, pustosząc go i ograbiając; wyparł ich, a także doprowadził do usunięcia wojsk państw sąsiednich Nader Szah; po jego śmierci, po okresie anarchii i walk o władzę, 1749 zwyciężył Karim Chan, a założona przez niego dynastia Zand panowała do 1794. Następnie Persją rządziła dynastia Kadżarów; Persja stawała się coraz bardziej zależna od kapitału zagranicznego; wybuchały powstania; za panowania Nasera ad-Dina (1848–96) została półkolonią państw europejskich (rywalizacja Wielkiej Brytanii i Rosji). Wraz z modernizacją kraju i napływem obcego kapitału przenikały do Persji nowe idee społeczno-polityczne, zaczęto domagać się gruntownych reform; próby wprowadzenia takich reform podjęte przez wezyra szacha Nasera ad-Dina, mirzę Taki Chana, zakończyły się jego straceniem 1851. W 1905–11 trwała rewolucja społeczna w Persji; szach został zmuszony do podpisania 1906 aktu ustanowienia konstytucji oraz do zwołania parlamentu; konstytucja ograniczyła władzę szacha, zreformowała sądownictwo na wzór europejski, zapewniła swobody obywatelskie, służyła jednak interesom warstw uprzywilejowanych; powstały wówczas komitety demokratycznego samorządu ludności (tzw. andżomany), które domagały się od parlamentu wydania ustawy przeciwko łapownictwu i pożyczkom zagranicznym; Wielka Brytania i Rosja, obawiając się wzrostu nastrojów rewolucyjnych, zawarły porozumienie dzielące Persję na strefy wpływów: brytyjskich i rosyjskich (1907); 1908 szach rozwiązał parlament; rozpoczęła się walka o jego przywrócenie, oddziały rewolucyjne zdobyły Teheran, szach Mohammad Ali uciekł za granicę, na tron wstąpił jego syn Ahmad, który przywrócił konstytucję i parlament; rewolucja została stłumiona 1911 przez brytyjskie i francuskie wojska interwencyjne oraz rodzimą reakcję.

Bisotun, skała z inskrypcją Dariusza I w języku staroperskim, elamickim i akkadyjskim, V–IV w. p.n.e. (Iran)

Persepolis, pałac Dariusza I (Iran)

Gwardia królewska, fryz z pałacu Dariusza I Wielkiego w Suzie, V w. p.n.e. — Muzeum Pergameńskie, Berlin

Pasargady, grobowiec Cyrusa II Wielkiego, VI w. p.n.e. (Iran)

Naghsz-e Rustam, grobowiec Dariusza I, ok. 550–486, z dynastii Achemenidów (Iran)

Bam, twierdza — stan przed trzęsieniem Ziemi, 2003 (Iran)