Timur

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Timur, Tamerlan, Timur Lenk, Timur Chromy, ur. 1336, Chodża Iłgar k. Shahrisabz, zm. 18 II 1405, Otar k. Szymkentu,

władca środkowoazjatycki, jeden z największych wodzów w historii.

Urodził się 1336 w Chodża Iłgar koło Shahrisabz. Jego ojciec Taragaj należał do starszyzny mongolskiego plemienia Barłasów, koczującego w dolinie Kaszka-darii.

Walka o Samarkandę

Timur początkowo trudnił się rozbojem; 1361 przeszedł na służbę Tugłuk-Timura, chana sąsiedniego Mogolistanu, który poprzedniego roku zdobył Samarkandę. Wkrótce jednak sprzymierzył się z Husajnem, emirem Balchu, rywalem Tugłuk-Timura; powstanie, które wywołali, poniosło klęskę i musieli ratować się ucieczką do Sistanu, gdzie w czasie jednej z łupieskich wypraw Timur został ranny w prawą nogę, na którą odtąd utykał. W 1364 obaj zdobyli Samarkandę, ale już w następnym roku musieli uciekać przed Iliasem Chodżą, synem Tugłuk-Timura, przed którym jednak mieszkańcy miasta zamknęli bramy; po odparciu najeźdźcy, władzę zdobyli najbiedniejsi mieszkańcy, zwani pogardliwie sarberdarami (szubienicznikami); wiosną 1366 Husajn z Timurem podeszli ze swymi oddziałami pod mury miejskie, zaprosili przywódców sarberdarów na rokowania, zabili ich i opanowali Samarkandę; Timur, który dostał we władanie miasta Szahrisjabz i Karszy, zaczął spiskować przeciwko Husajnowi; 1370 dokonał przewrotu w Samarkandzie i zabił dotychczasowego sojusznika, co dało mu władzę nad Transoksanią (ziemiami międzu Amu-darią i Syr-darią); ze współplemieńców Barłasów, których obdarzył licznymi przywilejami, utworzył gwardię, która stała się podporą jego władzy; nie pochodząc z rodu Czyngis-chana, przyjął tytuł emira i rządził w imieniu chanów Sujurgatmysza (1370–86) i Sułtan-Mahmuda (1388–1402).

Lata zwycięstw

W ciągu następnych 30 lat podjął kilkanaście wypraw wojennych, które umożliwiły mu niemal odtworzenie imperium Czyngis-chana; 1372 rozpoczął podbój Chorezmu, zakończony 1388 przesiedleniem mieszkańców Urgenczu do Samarkandy i zrównaniem miasta z ziemią. Następnych kilka lat zajęła mu walka z niedawnym protegowanym i sprzymierzeńcem Tochtamyszem, chanem Złotej Ordy, którego ostatecznie pokonał 1395, przy okazji niszcząc i grabiąc Saraj Berke, a także kilka miast ruskich; w czasie walk z Tochtamyszem Timur kilkakrotnie napadał na Persję, którą także włączył do swego państwa. W 1398 dokonał najazdu na północne Indie, zdobył i splądrował Delhi; 1400 odebrał sułtanowi Egiptu Syrię, a 1402 pokonał pod Ankarą Turków osmańskich. Kolejnym zamierzeniem Timura był podbój Chin, ale niespodziewanie zmarł 18 II 1405 w Otrarze koło Szymkentu, podążając do gotowej do wymarszu armii. Jego potomkowie, Timurydzi, rządzili w udzielnych państwach (do 1447 pod zwierzchnictwem Szahrucha, a 1451–69 Abu Saida) do przełomu XV i XVI w., kiedy zostali podbici przez Uzbeków.

Okrucieństwa Timura

Na podbitych ziemiach Timur dopuszczał się przerażających okrucieństw; 1387 po zdobyciu Isfahanu kazał ściąć głowy 70 tys. ludzi i zbudować z nich piramidę; wznoszenie takich makabrycznych konstrukcji miało powtarzać się wielokrotnie, m.in. 1401 w Damaszku i Bagdadzie; w czasie najazdu na Indie miał nakazać rzeź 100 tys. jeńców; podobnie jak Czyngis-chan, zamierzał terrorem zapewnić posłuszeństwo podbitych ludów.

Między wojnami

Timur odnosił zwycięstwa nie tylko dzięki umiejętności dowodzenia na polu bitwy; każda z jego kampanii była poprzedzona analizą informacji o przeciwniku i o dogodnych szlakach komunik.; troszczył się również o byt wojowników i przynajmniej do pierwszych łupów płacił im żołd. Był muzułmaninem (sunnitą) i fundatorem licznych meczetów, m.in. w swojej stol. Samarkandzie; dbał o rozwój gospodarczy i kulturalny Transoksanii, osiedlając tam kupców, rzemieślników i uczonych z podbitych krajów; wybudował w Samarkandzie kilka pałaców dla siebie, ale — jak jego mongolscy przodkowie — mieszkał na ogół w jedwabnym namiocie pod miastem.