Iran. Historia
 
Encyklopedia PWN
Iran. Historia.
Od początku I tysiąclecia p.n.e. zasiedlona przez Persów, od VII w. znajdowała się pod władzą Achemenesa (protoplasty dynastii Achemenidów) i jego następców. W końcu VII w. uzależniona od Medii. Cyrus II Starszy w przymierzu z Babilonią obalił dynastię medyjską, ok. 550 zdobył stolicę Ekbatanę i w ciągu ok. 25 lat podporządkował sobie cały azjatycki Wschód. Państwo podzielił na jednostki administracyjne (satrapie). Syn Cyrusa II Starszego, Kambyzes II (panował 529–522) podbił Egipt, nie zdołał jednak opanować odśrodkowych dążeń ludów irańskich, czemu sprostał Dariusz I Wielki (panował 522–486), reorganizator państwa. Za jego rządów m.in. rozbudowano system poczty i dróg królewskich, opracowano nowy kodeks praw, system monetarny oparto na złocie i srebrze. Rozpoczął się okres rozkwitu staroperskiej sztuki i architektury. Dalsze podboje perskie zostały wstrzymane przez opór Scytów (513) i Greków. Powstanie jońskie (500–494) dało początek wojnom perskim, niepomyślnym dla państwa Achemenidów, które w następnym okresie zaczęło stopniowo ulegać rozkładowi. W 334–331 Persja została podbita przez Aleksandra III Wielkiego. Po jego śmierci i walce diadochów większość ziem państwa perskiego przeszła początkowo do Seleucydów, a następnie od poł. III w. p.n.e. w skład Partii Arsacydów, 226 n.e. obalonych przez dynastię Sasanidów, odnowicieli państwa (zw. średnioperskim). Sasanidzi ujednolicili organizację administrację, zakładali miasta, rozwijali handel (m.in. powstanie systemu płatniczego za pomocą czeków), wprowadzili zyskowne monopole (produkcji jedwabiu). Dążąc do jednolitości ideowej., oparli się na zoroastryzmie jako religii państwowej. Po zreformowaniu armii (zastosowanie ciężkiej jazdy) prowadzili ze zmiennym szczęściem nieustanne wojny z Rzymem (później Bizancjum) o tereny na Bliskim Wschodzie. 637–651/652 państwo Sasanidów, które pod względem swej organizacji oraz osiągnięć w sztuce i literaturze stanowiło ważny etap w historii ludów irańskich, zostało podbite przez muzułmańskich Arabów.
Podbój Persji przez Arabów zmienił strukturę społeczno i polityczną kraju, który stał się częścią kalifatu Umajjadów. Rozpowszechnił się islam, który w X w. stał się religią większej części ludności, a język arabski stał się językiem państwowym. Od połowy VIII w. zaczęły wybuchać w Persji powstania, przybierające postać ruchów religijnych, głównie o orientacji szyickiej, skierowanych przeciwko sunnickim kalifom. Doprowadziły one 747 do upadku Umajjadów i objęcia władzy przez dynastię Abbasydów. Jej panowanie to okres dominacji elementów perskich w całym kalifacie. Osłabienie władzy centralnych i ruchy separatystyczne umożliwiły obejmowanie władzy przez perskie dynastie lokalne, w tym Bujjidów, rządzących w imieniu kalifów w Bagdadzie (945–1055). Ich dwory stanowiły ośrodki kultury perskiej. Od końca X w. na tereny Persji zaczęły od wschodu napływać turkmeńskie plemiona Oguzów. W połowie XI w. plemiona te, przewodzone przez dynastię Seldżuków, opanowały Persję. 1220–56 mongolskie wojska Czyngis-chana pustoszyły tereny Persji, ludność w znacznej mierze wymordowano. W wyniku podziału imperium mongolskiego Persja przypadła chanowi Hulagu, założycielowi dynastii Hulagidów (Ilchanów, XIII–XIV w.), których polityka fiskalna doprowadziła rolnictwo do ruiny. Po upadku Hulagidów na terenie Persji powstało kilka państw feudalnych, z których największe znaczenie miało państwo Mozaffarydów (1314–87) ze stolicą w Isfahanie. W końcu XIV w. Persja znalazła się wśród krajów podbitych przez Timura, który ponownie zniszczył tereny Persję. Potomkowie Timura prowadzili między sobą stałe wojny. Na przeł. XIV i XV w. ziemie nadawane w lenno przeszły we władanie dziedziczne, co wraz z osłabieniem więzi ekonomicznych między prowincjami pogłębiło rozdrobnienie feudalne kraju. Z upadku wydźwignęła Persję dynastia Safawidów (1502–1736). Przekształcili oni Persję w nowoczesne państwo, nawiązali stosunki dyplomatyczne i handlowe z krajami europejskimi (m.in. z Polską), a także rozwinęli gospodarkę. Religią państwową ustanowili islam szyicki. Sprzeczności wewnętrzne, liczne wojny i bunty ludności osłabiły Persję.
Kres panowaniu Safawidów położyli Afganowie, którzy 1722 opanowali kraj, pustosząc go i ograbiając. Wyparł ich, a także doprowadził do usunięcia wojsk państw sąsiednich Nader Szah. Po jego śmierci, po okresie anarchii i walk o władzę, 1749 zwyciężył Karim Chan, a założona przez niego dynastia Zand panowała do 1794. Następnie Persją rządziła dynastia Kadżarów. Persja stawała się coraz bardziej zależna od kapitału zagranicznego. Za panowania Nasera ad-Dina (1848–96) została półkolonią państw europejskich (rywalizacja Wielkiej Brytanii i Rosji). Wraz z modernizacją kraju i napływem obcego kapitału przenikały do Persji nowe idee społeczno-polityczne, zaczęto domagać się gruntownych reform. Próby wprowadzenia takich reform podjęte przez wezyra szacha Nasera ad-Dina, mirzę Taki Chana, zakończyły się jego straceniem 1851. W 1905–11 Persję ogarnęła rewolucja społeczna. Szach został zmuszony do podpisania 1906 aktu ustanowienia konstytucji oraz do zwołania parlamentu. Konstytucja ograniczyła władzę monarchy, zreformowała sądownictwo na wzór europejski, zapewniła swobody obywatelskie. Wielka Brytania i Rosja, obawiając się wzrostu nastrojów rewolucyjnych, zawarły 1907 porozumienie dzielące Persję na strefy wpływów. W 1908 szach rozwiązał parlament; rozpoczęła się walka o jego przywrócenie, oddziały rewolucyjne zdobyły Teheran, szach Mohammad Ali uciekł za granicę, na tron wstąpił jego syn Ahmad, który przywrócił konstytucję i parlament. Ostatecznie rewolucja została stłumiona 1911 przez brytyjskie i francuskie wojska interwencyjne oraz rodzimą reakcję.
W czasie I wojny świat. (mimo ogłoszenia neutralności) teren walk między wojskami brytyjskimi i rosyjskimi a niemieckimi i tureckimi. W 1919 układ z Wielką Brytanią o pomocy militarnej i finansowej, który uczynił z Persji faktyczny protektorat brytyjski, spowodował silny opór społeczny. Z inspiracji komunistycznej wybuchły powstania zbrojne, m.in. w Azerbejdżanie Irańskim i Chorasanie, proklamowano nawet sowiecką republikę w Gilanie. 1921 przewrót wojskowy wyniósł do władzy oficera Rezę Chana, który 1925 (po obaleniu dynastii Kadżarów) ogłosił się szachem, przybierając imię Reza Szah Pahlawi (zapoczątkował dynastię Pahlawi). W 1921 układ irańsko-brytyjski został anulowany. Reza Szah zaczął wprowadzać reformy zmierzające do budowy nowoczesnego państwa i wzmocnienia władzy centralnej. W 1935 zmieniono urzędową nazwę państwa na Iran. Od wybuchu II wojny światowej teren infiltracji hitlerowskich Niemiec, co doprowadziło do wkroczenia wojsk sowieckich (na podstawie układu z 1921) i brytyjskich (od 1942 również amerykańskich). Wobec porażki polityki proniemieckiej — abdykacja Rezy Szaha na rzecz syna, Mohammada Rezy Pahlawi. W 1943 Iran wypowiedział wojnę Niemcom. Podczas konferencji w Teheranie mocarstwa wydały deklarację o niepodzielności i niepodległości Iranu (XI 1943). Wzrostowi aktywności lewicy irańskiej, przede wszystkim na terenach zajętych przez wojska sowieckie towarzyszyło pod koniec wojny 1945–46 utworzenie autonomicznych republik w Azerbejdżanie Irańskim oraz Kurdystanie, które zostały zlikwidowane po wycofaniu się wojsk ZSRR. Od 1945 Iran należy ONZ.
Nasilający się 1949–51 masowy ruch na rzecz nacjonalizacji nafty irańskiej, doprowadził III 1951 do decyzji rządu premiera M. Mosaddegha o nacjonalizacji przemysłu naftowego. W 1953, z inspiracji brytyjskiej, dokonał się wojskowy zamach stanu. Nowy rząd zacieśnił współpracę z USA (m.in. 1954 porozumienie z Międzynarodowym Konsorcjum Naftowym) i 1955 przystąpił paktu bagdadzkiego (CENTO). Z inicjatywy szacha przyjęto projekt ograniczonej reformy rolnej za odszkodowaniem, przyznano prawa wyborcze kobietom (tzw. biała rewolucja). Towarzyszyła temu rozbudowa aparatu policyjnego (tajna policja SAWAK), więzienie i torturowanie działaczy opozycji, krwawe zajścia spowodowane polityką reform. Iran starał się prowadzić własną politykę wewnętrzną (m.in. 1973 pełna nacjonalizacja przemysłu naftowego) i zagraniczną. W 1971 w ruinach Persepolis uroczyście obchodzono 2500-lecie założenia monarchii perskiej. 1973–75 nasilił się opór społeczeństwa wobec polityki szacha, metod rządzenia i realizacji programu reform, które miały przekształcić Iran w nowoczesne państwo. W opozycji znaleźli się zarówno konserwatyści muzułmańscy, dla których reformy społeczne były zbyt śmiałe, jak i opozycja lewicowo-demokratyczna, dla której rządy te były zbyt despotyczne.
W 1976–78 kryzys wewnętrzny i wzrost aktywności opozycji zmusiły szacha do przywrócenia systemu wielopartyjnego oraz powołania rządu wojskowego. W I 1979 szach pod naciskiem opozycji opuścił Iran (zm. 1980 na emigracji), przekazując władzę Radzie Regencyjnej. Przywódca opozycji muzułmańskiej, ajatollah R. Chomejni, utworzył Irańską Radę Rewolucyjną, a po powrocie do kraju z emigracji we Francji przejął władzę i utworzył Tymczasowy Rząd Rewolucyjny. Nowe władze ogłosiły nacjonalizację mienia należącego do szacha i rodziny cesarskiej. Zerwały stosunki z Izraelem i RPA. W III i IV 1979 zaktywizowały się ruchy wyzwoleńcze, przede wszystkim w Kurdystanie, Azerbejdżanie Irańskim oraz w Beludżystanie. 1 IV 1979 proklamowano Islamską Republikę Iranu. Wg konstytucji z XII 1979 Iran stał się państwem opartym na zasadach islamu i prawie religijnym — szari'acie. Powołano republikańskie struktury konstytucyjnej władzy w Iranie — wybrano pierwszego w dziejach Iranu prezydenta (A. Bani Sadr), wyłoniono parlament (Madżles), znacjonalizowano kluczowe działy gospodarki. Nasiliły się zbrojne wystąpienie Kurdów i innych mniejszości narodowych dążących do autonomii. W 1980 USA zerwały stosunki dyplomatyczne z Iranem, konflikt wywołało uwięzienie (jako zakładników) 66 obywateli amerykańskich po ataku na ambasadę USA (XI 1979). Zostali oni wypuszczeni I 1981, dzięki mediacji rządu Algierii. W VII 1980 rozwiązano Irańską Rady Rewolucyjną (kompetencje prawodawcze przejął parlament, wykonawcze — prezydent i rząd) i powołano Rade Strażników Rewolucji Islamskiej, czuwająca nad zgodnością ustaw z prawem islamu. We IX 1980 Iran został zaatakowany przez Irak, co zapoczątkowało ośmioletnią wojnę. W 1981 zaostrzył się konflikt dotyczący zasady niepodzielności władzy świeckiej i religijnej pomiędzy prezydentem a fundamentalistami muzułmańskimi. VI 1981 parlament pozbawił prezydenta władzy; Bani Sadr uciekł do Francji, gdzie została utworzona Narodowa Rada Oporu w celu obalenia w Iranie władzy teokratycznej. W 1981 na urząd prezydenta parlament wybrał muzułmańskiego teologa A. Chameneiego, potwierdzając tym polityczno-religijną jedność władzy sądowniczej, ustawodawczej i wykonawczej. Wojna z Irakiem, jakkolwiek w znacznym stopniu zjednoczyła społeczeństwo irańskie podzielone na płaszczyźnie polityki wewnętrznej, nie osłabiła walki przeciwko opozycji i nie usunęła głębokich podziałów i rozbieżności istniejących wewnątrz fundamentalistów, a dotyczących gł. walki o władzę. W 1982 władze Iranu rozpoczęły wzmożoną akcję zwalczania partyzantki antyrządowej.
W 1988 podpisano rozejm kończący wojnę z Irakiem; 1990, po inwazji Iraku na Kuwejt, podpisano z Irakiem układ pokojowy (przywracający w zasadzie stan sprzed wojny). Po śmierci ajatollaha Chomejniego (1989) przywódcą religijno-politycznym został A. Chamenei. W czasie wojny nad Zatoką Perską 1990–91 Iran zachował ścisłą neutralność. W latach 90. prezydent A.A. Rafsandżani (1989–97) rozwijał politykę ograniczonego otwarcia na zewnątrz. W 1997 w wyborach prezydenckich wygrał umiarkowany M. Chatami (ponownie 2001) zmierzający do dialogu z Zachodem i ograniczenia restrykcyjnej polityki wewnętrznej. Od 2001 wzmógł się konflikt amerykańsko-irański, głównie z powodu oskarżeń ze strony USA o wspieranie przez Iran międzynarodowego terroryzmu (przynależność do tzw. osi zła) i wznowienia irańskiego programu nuklearnego. Pod presją międzynarodową Iran przejściowo zgodził się ograniczyć swój program badawczy, jednak od 2005 problem z tym związany narasta, stwarzając groźbę wybuchu konfliktu międzynarodowego na światową skalę. Wybory parlamentarne 2004 wygrali konserwatyści, a 2005 prezydentem został wybrany radykalny przedstawiciel tego obozu M. Ahmadinedżad. Wybory prezydenckie w 2009 przebiegały w napiętej atmosferze. Opozycja zarzucała władzy nadużycia i zakwestionowała zwycięstwo M. Ahmadinedżada; od 2013 prez. H. Rouhani.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia