Mezopotamia
 
Encyklopedia PWN
Mezopotamia, Międzyrzecze,
kraina geograficzna i historyczna na Bliskim Wschodzie, w dorzeczu Tygrysu i Eufratu, głównie w Iraku, Syrii i Iranie, częściowo w granicach Turcji i Kuwejtu;
na północy powierzchnia wyżynna (Górna Mezopotamia), na południu — nizinna (Dolna Mezopotamia, Mezopotamska, Nizina); klimat zwrotnikowy kontynentalny, suchy i skrajnie suchy; osadnictwo i ziemie uprawne wzdłuż rzek i kanałów; nawadnia się ok. 3 mln ha ziem uprawnych; uprawa pszenicy, jęczmienia, ryżu, drzew owocowych (głównie palma daktylowa), bawełny, warzyw, buraków cukrowych i tytoniu; hodowla owiec, bydła, kóz, osłów; surowce mineralne: ropa naftowa, gaz ziemny, sól kamienna, fosforyty; sieć rurociągów naftowych do portów nad Zatoką Perską i Morzem Śródziemnym; główny szlak komunikacyjny stanowi szosa Mosul–Bagdad–Al-Basra; główne miasta: Bagdad, Abadan, Al-Basra, Mosul.
Historia. Najwcześniejsze ślady zasiedlenia pochodzące z okresu środkowego paleolitu odkryto w części północno-wschodniej, z końca VI tysiąclecia p.n.e. — w części południowej. Powstaniu i rozwojowi kultur sprzyjały: żyzność ziemi i dogodne położenie handlowe. Twórcami pierwszej wysoko rozwiniętej kultury (koniec IV tysiąclecia p.n.e.) byli Sumerowie; dalsze dzieje Mezopotamii wiążą się z historią Akadu, Asyrii, Babilonu, państwa MitanniPersji, w 2. połowie IV w. podbitej przez Aleksandra III Wielkiego. Od III w. Mezopotamia przeszła pod panowanie Seleucydów, od ok. 130 p.n.e — Partów, stając się terenem starć z Rzymianami (północna część Mezopotamii była prowincją rzymską); od 226 n.e. znalazła się w granicach perskiego państwa Sasanidów, w 1. połowie VII w. opanowana przez Arabów (Umajjadzi, Abbasydzi), 1258 — przez Mongołów, w XVI w. — Turków osmańskich.
Piśmiennictwo. Zabytki piśmiennictwa Mezopotamii starożytnej, teksty klinowe w językach sumeryjskim i akadyjskim, datuje się od końca IV tysiąclecia p.n.e. do 1. połowy n.e. Piśmiennictwo Mezopotamii stanowi spuściznę 2 odrębnych grup etnicznych: Sumerów i Semitów (Akadów, Babilończyków, Asyryjczyków). Teksty sumeryjskie stanowiły często podstawę dla utworów akadyjskich (wielokroć dwujęzycznych). Piśmiennictwo Mezopotamii charakteryzują: utylitaryzm, elitarność, tradycjonalizm, anonimowość, różnorodność gatunków literackich.
Piśmiennictwo sumeryjskie dzieli się, w przybliżeniu, na okresy: archaiczny (koniec IV tysiąclecia–pierwsze wieki III tysiąclecia p.n.e.), starosumeryjski (XXVI–XXI w. p.n.e.), nowosumeryjski (XXI–XX w.), okres Isin-Larsa (XIX–XVIII w.). Najbardziej znane zabytki (tytuły tu wymienione nadali tłumacze europejscy; w starożytnej Mezopotamii tytułem utworu był jego pierwszy zwrot, powtórzony w kolofonie na końcu, gdzie podawano też liczbę tabliczek, na których tekst spisano): mity, eposy, legendy (Mit o bogu Enki i bogini Ninhursang, Mit o potopie, Król Urnammu w podziemiach, Inanna i Szukalletuda, Inanna i boskie prawa me, Wyprawa Inanny do świata podziemnego, Mity o Gilgameszu, Epos o Enmerkarze i władcy Aratty, Epos o Lugalbandzie), pieśni religijne (tzw. liryka kultowa), teksty: magiczne, wróżbiarskie, filozoficzne (Monolog cierpiącego człowieka, Dialog pana i niewolnika), dysputy, przysłowia, przypowieści (Dysputa między Emesz i Enten, Dysputa pomiędzy Lahar i Asznan, Dysputa pomiędzy Dumuzi i Enkimdu), teksty prawne (Kodeks władcy Urnammu, Kodeks Lipitisztara, protokoły z rozpraw sądowych, spisy transakcji kupna i sprzedaży, zawarcia małżeństwa), historyczne (inskrypcje królewskie, m.in. Stela sępów, Lista królów), naukowe (m.in. sylabariusze), filologiczne, medyczne, przyrodnicze.
Piśmiennictwo babilońsko-asyryjskie dzieli się na okresy: staroakadyjski (XXIV–XXIII w. p.n.e.), staroasyryjski (XIX–XVIII w.), starobabiloński (XX–XVI w.), średniobabiloński (XVI–XII w.), średnioasyryjski (XV–IX w.), piśmiennictwo 1. połowy I tysiąclecia p.n.e. Najbardziej znane zabytki: mity, legendy, eposy (Enuma elisz..., Epos o Gilgameszu, Zejście bogini Isztar do świata podziemnego, Legenda o Sargonie, Epos o Etanie, Mit o Erra), hymny i modlitwy, teksty: magiczne, rytualne, wróżebne, filozoficzne (m.in. Chcę chwalić pana mądrości, Dialog o ludzkim nieszczęściu, Dialog między panem a niewolnikiem), prawne (m.in. Zbiór praw króla Balilamy z Esznuny, Zbiór praw Hammurabiego, teksty prawne średnioasyryjskie i nowobabilońskie, protokoły z rozpraw sądowych, spisy transakcji), historyczne (m.in. listy „rocznych formuł” poszczególnych władców, Babilońska lista królów, Asyryjska lista królów, Lista asyryjskich urzędników limmu, a także kroniki, doniesienia wojenne, roczniki, listy do bogów, napisy pompatyczne), naukowe (przede wszystkim filologiczne — rodzaj słowników, spisów ideogramów, listy synonimów), medyczne, prace z zakresu matematyki, astronomii, geografii, botaniki, zoologii, mineralogii, chemii.
Muzyka. Mezopotamia była jedną z najstarszych, wysoko rozwiniętych kultur muzycznych świata; źródła archeologiczne, pisane i ikonograficzne, dokumentują kulturę muzyczną Sumeru, Akadu, Babilonii i Asyrii od ok. V tysiąclecia p.n.e.; muzyka Mezopotamii wywarła wpływ na muzykę i kulturę krajów śródziemnomorskich (Syrii, Fenicji, Grecji, Egiptu); cechą kultury muzycznej Mezopotamii był związek muzyki z religią, kosmologią oraz etyczne interpretowanie muzyki (etos); oprócz muzyki religijnej, uprawianej w świątyniach (psalmy, hymny, śpiew antyfonalny), na dworach rozwijała się muzyka świecka, związana m.in. z uroczystościami wojskowymi oraz z rozrywką.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Aszur, zigurat, północno-wschodnia część miasta, widoczne ruiny ziguratu, XIX–VII w. p.n.e. (Irak)fot. F.M. Stępniowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gilgamesz walczący z lwem, odcisk pieczęci cylindrycznej (Mezopotamia) fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia