Gilgamesz

Gilgamesz, żył na przeł. XXVII i XXVI w. p.n.e.,

król miasta Uruk w Mezopotamii, znany jednak przede wszystkim jako bohater mitów i eposu o Gilgameszu.

Żył prawdopodobnie na przeł. XXVII i XXVI w. p.n.e.

Epos o Gilgameszu

Epos o Gilgameszu jest prawdopodobnie jednym z najstarszych dzieł literatury światowej. Do dziedzictwa epoki sumeryjskiej należy 7 odrębnych utworów o Gilgameszu, spisanych w końcu III tysiąclecia p.n.e. W 1. połowie II tysiąclecia p.n.e. powstał w Babilonii pierwowzór akadyjskiego eposu o Gilgameszu, którego myślą przewodnią jest lęk bohatera przed śmiercią i dążenie do jej pokonania. Z 2. połowie II tysiąclecia p.n.e. pochodzą poświadczone warianty owego eposu oraz nowe kompozycje; przetrwały one głównie poza Babilonią, w Palestynie, a zwłaszcza w Anatolii, gdzie oprócz wersji akadyjskiej istniały przekłady na języki hetycki i hurycki, przy czym te ostatnie znacznie odbiegały treścią od pierwowzoru. Ponadto istnieją wzmianki, że opowieści o Gilgameszu trwały i rozwijały się także w tradycji ustnej. W nowej, dojrzalszej pod względem formy, redakcji eposu, przypisywanej babilońskiemu kapłanowi Sinleqeunninniemu (XIII w. p.n.e.), wyraźniejsze są portrety psychologiczne bohaterów i częstsze wypowiedzi na temat sensu życia. Później epos wzbogacił się o prolog, historię o potopie, zapożyczoną ze starszych mitów (o Atrachasis, Utanapisztim), i opowieść o pobycie Gilgamesza w świecie podziemnym (tabliczka XII); w tej postaci został odnaleziony w bibliotece Asurbanipala (VII w. p.n.e.) w Niniwie.

Losy legendarnego Gilgamesza

Istotą eposu jest konfrontacja człowieka ze śmiercią, daremne próby jej przewyciężenia oraz chęć pojednania się z nią. Bohaterami eposu są Gilgameszu, król Uruk, (będący w dwóch trzecich bogiem oraz w jednej trzeciej człowiekiem) oraz jego przyjaciel Enkidu, pół zwierze, pół człowiek. Początkowo są oni zresztą przeciwnikami, którzy walczą ze sobą (Enkidu został stworzony przez bogów po to, by poskromić moc Gilgamesza). Po pojednaniu przyjaciele wspólnie toczą zwycięskie boje, m.in. z olbrzymem Chumbabą podczas wyprawy do lasu cedrowego oraz z potężnym dzikiem zesłanym przez boginię Isztar, rozgniewaną przez Gilgamesza odrzuceniem jej zalotów. Punktem zwrotnym eposu jest śmierć Enkidu w wyniku choroby zesłanej przez bogów. Zrozpaczony śmiercią przyjaciela Gilgamesza udaje się na wyprawę w poszukiwaniu nieśmietelności. „Czyż i ja nie umrę, czy nie będę taki jak Enkidu? Jakże mi to zmilczeć, jak spokój znaleźć?” — mówi Gilgamesz W czasie wyprawy, po przekroczeniu Morza Śmierci, spotyka Utnapisztima, człowieka, który ocalał z wielkiego potopu (być może jest to pierwowzór biblijnego Noego), znającego wiele tajemnic, obdarowanego przez bogów nieśmiertelnością. Utnapisztim uświadamia Gilgameszowi nieuchronność śmierci. Przekazuje mu jednak także wiedzę o tym, jak można odnaleźć ziele nieśmiertelności. Gilgamesz odnajduje je w otchłani morza. Zanim jednak udaje mu się je spożyć, wąż mu je kradnie. W jednej z ostatnich scen eposu Gilgamesz rozmawia z duchem Enkidu, który przekonuje go, aby pogodził się z ziemskim losem. Zrezygnowany Gilgamesz wraca do rodzinnego Uruk.

Dziedzictwo Gilgamesza

Już w III tysiącleciu p.n.e. Gilgamesza uczyniono bogiem, królem, a zarazem sędzią w świecie podziemnym, a nawet utożsamiano z Nergalem (w religiach staroż. Mezopotamii bóg-władca świata podziemnego); w tej roli często pojawia się w tekstach religijnych, magicznych i wróżebnych. Wśród dawnych bohaterów literackich Gilgamesza wyróżnia się swymi głęboko ludzkimi cechami i chyba dlatego był postacią powszechnie znaną; mit o nim przetrwał na Bliskim Wschodzie do czasów islamu, a jego ślady odnajduje się w sztuce romańskiej, także w Polsce (Czerwińsk). Sam epos o Gilgameszu cieszy się obecnie ogromnym zainteresowaniem, głównie dzięki opowieści o potopie, i jest porównywany np. z dziełami Homera, jednakże na starożytnym Wschodzie konkurowały z nim skutecznie inne, nieraz obszerniejsze kompozycje. W swym sławnym Przesłaniu pana Cogito Z. Herbert wzywa „idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek/ do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda”. Polskie przekłady eposu: wolny przekład — J. Wittlin Gilgamesz: powieść starobabilońska (1922, wydana 1986), R. Stiller Gilgamesz (wydanie 1 1967, wydanie 2 1980), K. Łyczkowskiej, P. Puchty, M. Kapełuś Epos o Gilgameszu (2002).

Gilgamesz walczący z lwem, odcisk pieczęci cylindrycznej (Mezopotamia)

Niniwa, rekonstrukcja bramy dawnej stolicy Asyrii (Irak)