Persja. Sztuka
 
Encyklopedia PWN
Persja. Sztuka
Sztuka starożytna. Początki sztuki na ziemiach irańskich są związane z Arjami, indoeuropejskim koczowniczym ludem z Azji Środkowej, który przybył tu w II tysiącleciu p.n.e. Niewiele wiadomo o sztuce tych plemion aż do czasu wyłonienia się pierwszego organizmu państwowego, jakim było królestwo Medów (Media), które powstało prawdopodobnie pod koniec VIII w. p.n.e. i przetrwało do podboju achemenidzkiego. Architekturę okresu medyjskiego reprezentują budowle odkryte w Baba Dżan, Nusz-e Dżan, Godin Tepe II w zachodniej części gór Zagros oraz Hasanlu IV na południe od jeziora Urmia. Charakterystyczne duże sale kolumnowe z centralnie umieszczonym paleniskiem oraz wejściem poprzedzonym portykiem powstały w wyniku połączenia anatolijskiego megaronu z lewantyńskim portykiem kolumnowym.
Sztuką eklektyczną jest też niewątpliwie sztuka okresu panowania Achemenidów (ok. 550–330 p.n.e.), ale elementy zostały tutaj zapożyczone i przetransponowane na użytek wymogów sztuki imperialnej. W rezultacie powstał charakterystyczny styl dworski, widoczny zarówno w reliefowych dekoracjach pałacowych (Pasargady, Suza, Persepolis), jak i w numizmatyce i gliptyce; wyróżniały go liczne przedstawienia króla. Budowle wzniesione przez Cyrusa II Starszego w Pasargadach odzwierciedlają koczownicze tradycje Achemenidów. Namioty królewskie zostały zastąpione wielkimi salami kolumnowymi, których prototypy znajduje się w budowlach okresu medyjskiego. Zastosowano tu kolumny kamienne, ceglane ściany otoczono kolumnowymi portykami. Przy budowie zatrudniono rzemieślników z różnych stron ówczesnego imperium, w tym jońskich kamieniarzy. Plany wcześniejszych budowli uległy modyfikacji, co uwidoczniło się przy wznoszonych na sztucznych platformach pałacach Dariusza I Wielkiego w Suzie i w Persepolis. W Suzie obok apadany, gdzie król spotykał się z przedstawicielami arystokracji, zbudowano z cegły suszonej rozległy pałac, w którym zgodnie z tradycją mezopotamską pomieszczenia mieszkalne i administracyjne grupowały się wokół dziedzińców. Gęsto żłobkowane trzony kolumn w budowlach Dariusza Wielkiego stały na wysokich dzwonowatych bazach, a ich kapitele tworzyły połączone protomy zwierząt i istot fantastycznych.
Pierwsze monumentalne przedstawienie Dariusza Wielkiego, relief z Bisutun, jest jedynym perskim przedstawieniem zwycięstwa króla. Nieco późniejsze reliefy, zdobiące budowle pałacowe w Persepolis oraz fasady grobowców królewskich w Persepolis i Naghsz-e Rostam, przedstawiające króla na tronie lub estradzie dźwiganej przez poddanych oraz procesję przedstawicieli prowincji niosących królowi dary, wyrażają propagowaną na dworze Dariusza Wielkiego ideę pax persica. Unikanie scen przemocy, statyczność i harmonia przedstawień gloryfikujących postać króla to najważniejsze cechy sztuki z tego okresu. Staranność wykonania charakteryzuje też srebrne i złote naczynia oraz biżuterię, zdobione często motywami zwierzęcymi. Wypracowane w czasach Dariusza Wielkiego kanony przetrwały, nierzadko w skostniałej formie, aż do upadku imperium Achemenidów (330 p.n.e.).
Okres panowania Aleksandra III Wielkiego i Seleucydów był stosunkowo krótki. Niewiele przetrwało też zabytków z tego okresu. Większość została przywieziona przez greckich osadników (m.in. mała marmurowa głowa Afrodyty z Tal-e Zohak, marmurowy tors kobiety znaleziony w górach Bachtjari) bądź też wykonana na miejscu zgodnie z wymogami sztuki greckiej, jak np. kamienny posąg lwa z Hamadanu czy rzeźba skalna z Bisutumu przedstawiająca odpoczywającego Heraklesa (149–148 p.n.e.). Pozostałości architektury tego okresu to świątynie w typie greckim templum in antis, znalezione na wyspie Fajlaka w Zatoce Perskiej. Dekoracja architektoniczna świątyni, zwłaszcza typowo achemenidzkie bazy kolumn, dowodzi przetrwania wcześniejszych tradycji. Podobnie jest w przypadku, założonego prawdopodobnie przez Aleksandra III Wielkiego, miasta Ajchanum we wschodniej Baktrii (ob. północny Afganistan); obserwuje się w nim, oprócz greckich planów świątyń, gimnazjonu, teatru czy mauzoleum, orientalny zamysł oddzielenia wąskim korytarzem pomieszczeń reprezentacyjnych od mieszkalnych i gospodarczych w pałacu, achemenidzkie proporcje wysmukłych kolumn oraz lokalną technikę wykonywania glinianych rzeźb.
Podobne wymieszanie tradycji hellenistycznych z achemenidzkimi, bądź szerzej irańskimi, można zaobserwować w sztuce wczesnopartyjskiej. Pozostałości architektoniczne wczesnego okresu partyjskiego pochodzą z pierwszej stolicy Partów, Nisy w Partiene (obecny Turkmenistan). Funkcja tamtejszych budowli nie jest jeszcze znana, natomiast w Hekatompylos (Szahr-e Kumis), w pobliżu m. Damghan, odkryto 3 budynki o charakterze sakralnym, przekształcone w I w. p.n.e. w mauzolea. Wśród przykładów rzeźby znalezionych w Nisie — oprócz 2 marmurowych posągów, które prawdopodobnie są importami ze świata greckiego — są znane przykłady zhellenizowanej rzeźby wschodniej w postaci glinianych posągów i słynnych rytonów z kości słoniowej. Natomiast w architekturze południowo-zachodniego Iranu wyraźne są tradycje achemenidzkie. Na sztucznych platformach w Masdżed-e Solejman i Bard-e Niszande i w Szami zbudowano świątynie, w których czczono greckie lub miejscowe bóstwa. Z Szami pochodzi brązowy posąg nadnaturalnej wielkości, przedstawiający arystokratę bądź króla partyjskiego. Z nielicznych pozostałości wynika, że sztuka okresu wczesnopartyjskiego nie była homogeniczna, Partowie bowiem, podobnie jak wcześniej Achemenidzi, korzystali z artystycznych tradycji podbijanych regionów. Dopiero w I w. n.e. wykształcił się charakterystyczny styl partyjski. Rozpowszechniający się nowy kanon frontalnych przedstawień postaci ludzkich zrewolucjonizował rzeźbę, malarstwo i drobną plastykę. Z południowo-zachodniego Iranu pochodzą przykłady partyjskiego reliefu skalnego z licznymi przedstawieniami króla lub lokalnych władców. W architekturze pojawił się nowy typ budowli iwan, którego ściany i sklepienie często zdobiły bogate dekoracje stiukowe i malarskie.
Kolejną innowację w architekturze irańskiej — kopułę, wprowadzono w okresie panowania Sasanidów (224–642). Pierwsza znana kopuła pochodzi z zamku założyciela dynastii, Ardaszira I, w Kale-je Duchtar. Sklepienia kopułowe stosowano już wcześniej w architekturze rzymskiej, ale sasanidzcy budowniczowie inaczej rozwiązali problem przejścia od kwadratowego planu pomieszczenia do koła kopuły, osadzając ją na trompach. Występują one także w późniejszych budowlach: w pałacach królewskich Biszapur, Firghzabad i Sarwestanie, a zwłaszcza w budowlach zwanych czahar tao, 4 łuki o nieznanej jeszcze funkcji. Ściany i sklepienia budowli pałacowych zdobiły jaskrawo malowane stiukowe reliefy o różnorodnej tematyce, charakteryzujące się konserwatyzmem stylu i formy. Pierwsi władcy sasanidzcy pozostawili po sobie liczne reliefy skalne najczęściej przedstawiające inwestyturę królewską, sceny walki i sceny triumfu. Jedyny przykład sasanidzkiej rzeźby pełnej to posąg Szapura I (241–272) znaleziony w Biszapur, skąd również pochodzą jedyne sasanidzkie mozaiki. Niewiele zachowało się też ze słynnych w starożytności malowideł ściennych (Suza, Ajwan-e Karka, Hisar), dywanów i tkanin sasasanidzkich. Od połowy IV do VI w. w warsztatach królewskich produkowano srebrne naczynia ze scenami królewskich polowań. Naczynia te nie miały praktyczne zastosowania, wysyłane jako prezenty na dwory ościennych królestw były traktowane jako środek propagujący sasanidzką władzę królewską. Sztuka sasanidzka została, podobnie jak wcześniej sztuka achemenidzka, podporządkowana monarchii. Natomiast nowością tego okresu było ścisłe powiązanie władzy królewskiej z religią, zoroastryzmem. Częste powtarzanie tematów i motywów miało zapewne podkreślać ład i harmonię świata rządzonego przez króla kierującego się zasadami religijnymi. Wiele z elementów sztuki sasanidzkiej można odnaleźć w sztuce bizantyńskiej oraz w późniejszej sztuce muzułmańskiej.
Sztuka islamu. W VII w., po podboju arabskim i przyjęciu islamu ukształtowała się w pełni oryginalna sztuka, odmienna stylistycznie od sztuki arabskiej czy tureckiej. Objęła swym zasięgiem tereny obecnego Iranu, Afganistanu, Tadżykistanu, Azerbejdżanu, Turkiestanu, Iraku, rejon Kaukazu i Azji Środkowej. W dużym stopniu wpłynęła na sztukę Indii za panowania dynastii Wielkich Mogołów. Głównymi ośrodkami miejskimi (VII–IXw.) były: Isfahan, Siraf, Damghan, Niszapur, Merw, Herat, Balch, Samarkanda, Buchara. Wznoszono meczety hypostylowe; powszechnie używanym budulcem była cegła, w budowlach sakralnych wypalana, w świeckich — suszona. Z czasem cegła zaczęła stanowić element konstrukcyjny i zarazem dekoracyjny (plecionki, figury geometryczne i zgeometryzowane inskrypcje).
Po uniezależnieniu się zarządców prowincji od centralnej władzy kalifa abbasydzkiego w X w. wokół ich dworów zaczęły powstawać nowe ośrodki literatury i sztuki. Artyści czerpali z tradycji lokalnych, tworząc oryginalny styl oparty na dworskiej sztuce Abbasydów oraz tradycjach sztuki sasanidzkiej i sztuki Azji Środkowej. Urozmaicono plan i bryłę meczetów, np. meczet w Nainie miał znacznie rozbudowanej portyki; meczet w Balchu wzniesiono na planie kwadratu, z 9 nawami przykrytymi kopułami; wejściu do meczetu w Nejrizie nadano formę iwanu. Zaczęto budować też mauzolea, dotychczas nieznane w muzułmańskim Iranie (mauzoleum Ismaila w Bucharze, X w.; mauzoleum Kabusa k.Gurgan Tape, w formie wysokiej wieży o stożkowym dachu, 1006). Ściany budowli były zdobione malowidłami i sztukateriami o wzorach arabeskowych; sklepienia opierano na pendentywach w formie nisz, które wkrótce przekształciły się w mukarnas. Niezwykle ważną rolę odgrywała kaligrafia (stosowano dukt pisma kufi w odmianie wschodniej).
Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne, zwłaszcza złotnictwo i wyroby z brązu (kadzielnice, misy, dzbany i podstawy pod lampki oliwne). Dekoracja tkanin nawiązywała do wzorów sasanidzkich. Ceramikę, znaną z takich ośrodków jak Niszapur i Afrasijab (dzielnica Samarkandy), cechowało bogactwo ornamentyki wykonywanej różnymi technikami (relief, malatura podszkliwna lub barwnikami brązowymi naśladującymi lustry); wyrabiano też niewielkie flakoniki ze szkła, zdobione rżniętym wzorem. Wielkimi protektorami sztuki byli Seldżucy. Funkcję głównych ośrodków w ich czasach pełniły: Isfahan, Ardestan, Barsian, Zaware, Kazwin, Kerman, Sziraz, Jezd, Ar-Rajj. W architekturze rozpowszechnił się typ budowli z dziedzińcem i 4 iwanami, najpierw stosowany w budownictwie świeckim (np. pałac w Laszkar-i Bazar), później także w meczetach; ważnym elementem budowli były pisztaki zaznaczające iwan bądź wejścia do meczetu czy mauzoleum. Ściany zdobiły bogate dekoracje stiukowe lub z cegły układanej we wzory (mauzolea w Sarahs, Merwie, wieże-manary w Ghazni i Dżamie, warowny zajazd Ribat-i Malik). Rozwinęła się produkcja wyrobów z mosiądzu z dekoracją inkrustowaną srebrem (ośrodki w Heracie, Hamadanie i Tebrizie) oraz ceramicznych okładzin ściennych kaszi, z których zasłynęło miasto Kaszan i działająca tam rodzina ceramików Abu Taher. Od XII w. do wyrobów ceramicznych, oprócz glinki, zaczęto stosować także masę kwarcową. Dekoracje ryto lub malowano podszkliwnie; stosowano też dekorację naszkliwną, wykonywaną lustrem lub emaliami. Często tematem kompozycji i motywów na ceramice były wątki z dzieł epiki perskiej, a także motywy astrologiczne oraz wzory arabeskowe.
Za panowania Hulagidów wprowadzono nowe typy ceramiki: ladżwardina, o wzorach malowanych angobami i złotem na ciemnoniebieskim tle, i sultanabad, o wzorach wykonywanych podszkliwnie, z grubo kładzionych angob.
Rozwijało się malarstwo miniaturowe. Miniatury w najwcześniejszych zachowanych rękopisach (XIII–XIV w.) wykazują związki z dekoracją na wyrobach ceramicznych, stąd szczególne znaczenie wczesnej ceramiki irańskiej, pozwalającej na poznanie charakteru niezachowanego wczesnego malarstwa perskiego. Rozkwit malarstwa miniaturowego nastąpił w XIV w., a głównymi ośrodkami były wówczas: Tebriz, Sziraz i Bagdad. Pełnię rozwoju zyskało ono w XV–XVI w. Oprócz wymienionych miast, szkoły malarskie istniały też w Isfahanie, aprzede wszystkim w Heracie, gdzie działał m.in. wybitny miniaturzysta Behzad. Miniatury książkowe malowane gwaszem i iluminowane złotem, ilustrujące w większości dzieła literackich, cechuje narracyjność scen, umiejętność zobrazowania nastroju i emocji bohaterów poprzez gesty, pozy i spojrzenia, przemyślana kompozycja tworząca niekiedy zawiły układ, żywa kolorystyka i dbałość o szczegóły. Linie konturów są wyraziste, lecz zdarza się operowanie nieregularnymi plamami o mało skontrastowanym odcieniu. Widoczne są wpływy malarstwa chińskiego. W kaligrafii zaczęto stosować dukty nestalik i sulus. Do najwybitniejszych dzieł architektury okresu Hulagidów należą mauzoleum Oldżajtu w Sultanije (1307), meczet-mauzoleum w Natanzie (przełom XIII i XIV w.) ze stożkowym dachem, meczety w Waraminie (ok. 1315) i Jezdzie (1325).
Panowanie Timurydów należało do okresów świetności sztuki irańskiej. Zbudowano wówczas m.in. meczet-mauzoleum szajcha Jasawiego w mieście Turkiestan w dzisiejszym Kazachstanie (1394), mauzolea na nekropoli Szah-i Zinda oraz medresę i chankę przy Registanie w Samarkandzie, meczety w Heracie, tzw. błękitny meczet w Tebrizie (1465). W dekoracji architektonicznej stosowano cegłę oraz ceramiczne ornamenty roślinne i kaligraficzne, przeważnie na niebieskim tle. Rozwijało się malarstwo miniaturowe (ośrodki — Sziraz, Herat) oraz rzemiosło artystyczne (m.in. ceramika z niebieską dekoracją na białym tle, wzorowana na porcelanie chińskiej). Mecenasami sztuki byli też Safawidzi. Za ich panowania odnowiono wiele starszych budowli, wzniesiono kompleks architektoniczny w Isfahanie wokół placu Mejdan-e Szah (obecnie Mejdan-e Imam). Budowle przylegające do placu mają dekoracyjne fasady, a ich kopuły, cylindryczne minarety z kolistymi galeryjkami i iwany są obłożone piękną dekoracją ceramiczną z symetrycznie rozmieszczonym ornamentem. Te kompozycje stanowiły inspirację dla wzornictwa kobierców, których wiązanie było — oprócz tkactwa — ważną dziedziną sztuki perskiej.
Najpopularniejsze motywy pojawiające się na kobiercach to: medaliony, kwiaty i wazony, ogrody poprzecinane kanałami, sceny z polowań. Inspiracje dla tych dekoracji stanowiło malarstwo miniaturowe rozwijane wówczas w Tebrizie, Szirazie, Meszhedzie i Bucharze.
Wybitnym malarzem epoki był Reza-i Abbasi. Sztuka epoki Zandów i Kadżarów charakteryzowała się oryginalnym stylem. Rozpoznawalne są w niej zapożyczenia ze sztuki Indii mogolskich oraz ze sztuki europejskiej. Rozwijało się malarstwo miniaturowe, w tym kompozycje pokrywane laką sandarak oraz malarstwo olejne (np. portrety władców). Wysoki poziom prezentowały wyroby z metalu i biżuteria.
Współczesna sztuka irańska rozwija się, opierając się na dawnych tradycjach (architektura, ornament kaligraficzny), czerpie z safawidzkiego malarstwa miniaturowego; są także kultywowane tradycyjne dziedziny rękodzieła artystycznego (wyroby zdobione techniką chatamkari, tkaniny z drukowanymi kompozycjami, tzw. kalamkary).
Bibliografia
B. Kaim Sztuka starożytnego Iranu, Warszawa 1996.
The Arts of Persia, ed. R.W. Ferrier, New Haven–London 1989.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Hamadan, meczet piątkowy (Iran)fot. K. i A. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gwardia królewska, fragment fryzu z pałacu perskiego władcy Dariusza I Wielkiego w Suzie, V w. p.n.e. — Muzeum Pergameńskie, Berlin.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Persepolis (Iran)fot. W. Konikowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Persepolis, złota plakieta Dariusza I z apadany (Iran)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Suza, relief Zwierzę fantastyczne z pałacu Dariusza I Wielkiego w Suzie, V w. p.n.e. — Luwr, Paryż fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pasargady, grobowiec Cyrusa II Wielkiego, VI w. p.n.e. (Iran)fot. B. Kaim/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mojżesz i krzew płonący, miniatura perska — Fundacja Gulbenkian, Lizbona fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia