Azja. Archeologia
 
Encyklopedia PWN
Azja. Archeologia.
Stanowisko archeol. Ubajdija w dolinie Jordanu (Palestyna) sprzed ok. 1 mln lat jest najstarszym w Azji. Na przeciwległym krańcu kontynentu w jaskini Zhoukoudian k. Pekinu odkryto wielowarstwowe stanowisko, które zawierało pozostałości obozowisk Homo erectus ze szczątkami ok. 40 osobników tej formy człowieka datowane ok. 500–150 tys. lat temu. Podobne znaleziska z Pacitan na Jawie oraz z Birmy, Pendżabu i dolin Ałtaju łączy się w kulturę Zhoukoudian lub nadaje się im lokalne nazwy. Azja Zachodnia, po Kazachstan na północy i Indie na wschodzie, była w tym czasie obszarem rozwoju kultury abwilskiej i kultury aszelskiej. Ta ostatnia w formie rozwiniętej trwała współcześnie z kulturami zaliczanymi do kompleksu mustierskiego. W palestyńskich stanowiskach z Tabun, Skuhl i Dżabal Kafza znaleziono groby („cmentarze”) ze szkieletami Homo sapiens i sporadycznie Homo sapiens sapiens sprzed ok. 60 tys. lat. Groby Homo sapiens i warstwy osadnicze znaleziono także w jaskini Szanidar w górach Zagros (Irak) oraz w Teshiktosh w Uzbekistanie. Mustierskie elementy kulturowe dotarły do stepów ordoskich w Chinach (Shuidonggou), a cmentarzysko Homo sapiens jest znane z Ngaudong na Jawie.
Między XL a X tysiącl. p.n.e. na zasiedlonych dawniej obszarach doszło do znacznego przeobrażenia klim. (oziębienie, zwilgotnienie lub osuszenie), gosp. i kulturowego. W pierwotnym myślistwie następowała specjalizacja (polowanie na określone gatunki zwierząt, gł. stadnych). Zmienił się sprzęt myśliwski (częste użycie dzid zbrojonych grotami kam. lub kościanymi — później uzupełnionych łukiem). Przy sporządzaniu narzędzi kam. posługiwano się wiórami, a nie jak dawniej — odłupkami. W tym czasie powstają w Azji 2 centra rozwojowe: pierwsze — bliskowschodnie, reprezentowane przez kultury emiriańską w Palestynie, Zarzi i baradostyjską na pograniczu iracko-irańskim; drugie — w rejonie jez. Bajkał (stanowiska Malta i Buret'). Obozowiska myśliwych tych rejonów zawierają pozostałości zimowych domów budowanych z kamieni, ziemi, kości mamutów i reniferów. Znaleziono w nich, oprócz narzędzi, figurki kobiece z kości słoniowej z zaznaczonym strojem. Wytwarzano też figurki lub ryty zwierząt (ptaków i żmij). Około 12 tys. lat temu na wyspie Hokkaido pojawiła się umiejętność lepienia i wypalania spiczastodennych naczyń glinianych zdobionych odciskami sznura, dając początek kulturze Jōmon. Rozprzestrzeniała się ona do VI tysiącl. p.n.e. wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego aż po Tajlandię.
W Azji Mniejszej od X tysiącl. p.n.e. następowało przechodzenie od gospodarki myśliwsko-zbierackiej do roln.-hodowlanej. Ten proces formowania się gospodarki wytwórczej, obserwowany m.in. w Jerycho, Nemrik, Szanidar, Çatalhöyük, zakończył się w VI tysiącl. p.n.e. powstaniem kilku prężnych ośr. kulturowych. Niedobór surowców kam. w Mezopotamii, częściowo w Palestynie i Syrii, powodował poszukiwanie ich w sąsiednich rejonach i wymianę, w której wyniku powstawały, oprócz roln. wiosek, zalążki miast z planową zabudową, podziałem pracy (powstawanie rzemiosł) i rodzącym się podziałem społecznym. W VII tysiącl. p.n.e. doszło do wynalezienia ceramiki w tym rejonie, a później do wspaniałego rozwoju garncarstwa. Kolejne kultury regionu (Halaf, ubaidzka, predynastyczna) oddziaływały w szerokim zakresie na przyległe obszary, docierając do Iranu, w rejony M. Kaspijskiego, przez Turcję i Kaukaz do Europy i na wyspy M. Egejskiego, a przez Palestynę do Egiptu. Wraz z pojawieniem się sumer. miast-państw w 2. poł. IV tysiącl. p.n.e. kontakty handl. tego regionu sięgały, dzięki drogom mor., Płw. Arabskiego, Pakistanu i Indii.
W poł. III tysiącl. p.n.e. najpierw na Niz. Indusu (Harappa i Mohendżo Daro), później w Pendżabie (Kalibaugan) aż po Zat. Kambajską powstawały wielkie, planowo zbud. miasta tzw. cywilizacji Indusu; cywilizacja ta miała kontakty z miastami sumer., oddziaływała też silnie na myśliwych i zbieraczy subkontynentu indyjskiego. Została zniszczona przez najazd wojowników-pasterzy Arjów (XVII–XVI w. p.n.e.), ale także w pewnym stopniu zasymilowana przez kulturę najeźdźców. Bliskowschodnie centrum cywilizacyjne przez swoją ekspansję dało początek wielu lokalnym ośr. roln. na terenie przykaspijskim, w Turkiestanie, Uzbekistanie i Azerbejdżanie. Na ich peryferiach, w pasie stepów syberyjskich, zaczęła się wyodrębniać w III i II tysiącl. p.n.e. koczownicza gospodarka pasterska reprezentowana przez kulturę afanasjewską, której ludność wytwarzała już narzędzia z brązu. Rozwój koczownictwa pasterskiego (używanie wozu, a później także konia w zaprzęgu i jako wierzchowca) wzmógł ruchliwość ludów uprawiających ten typ gospodarki, zwłaszcza w okresach zagrożenia posuchą terenów pasterskich. Wędrówki i podboje ludów pasterskich Azji Środkowej nasiliły się w I tysiącl. p.n.e. Spod Ałtaju (stanowisko Pazaryk) pierwsi ruszyli Scytowie na stepy Ukrainy. Po nich w tym samym kierunku podążali Sarmaci, Mongołowie i Turcy, a następnie — Hunowie.
Azja Północna w strefie tajgi i tundry aż do XIX w. znała tylko gospodarkę myśliwsko-rybacką, a ludy ją stosujące (Itelmeni, Niwchowie, Koriacy, Nieńcy, Ajnosi i Eskimosi) miały ograniczony kontakt z regionem środkowoazjatyckim.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia