Turcja. Historia
 
Encyklopedia PWN
Turcja. Historia.
Ludy tureckie wywodzą się z centralnej Azji, a ich najstarsze dzieje nie są do końca zbadane. Wzmianki o ludach zwanych Tü-kü (Türük), zachowane w chińskich kronikach, pojawiają się w VI w. i zawierają informacje o istnieniu wielkiego państwa tureckiego. Wcześniej konfederacje plemion tureckich były znane w Europie ze swych najazdów, poczynając od późnej epoki rzymskiej. Turcy w ekspansji do zachodniej Azji zetknęli się w VI i VII w. z imperiami sasanidzkim i bizantyńskim, a następnie, po podboju Persji przez muzułmańskich Arabów, przyjęli od tych ostatnich islam sunnicki i pismo arabskie. Słynące z waleczności plemiona tureckie stopniowo przechodziły na służbę namiestników wschodnich prowincji kalifatu jako obrońcy jego granic i w IX w. stanowili już zasadniczą część jego armii, a w X w. zaczęli zakładać własne lokalne dynastie, nominalnie zależne od kalifa. Wśród nich na czoło wysunęli się Seldżucy, którzy usamodzielnili się, zdobyli Chorasan i stamtąd poszerzali swoje terytoria na wschód i zachód. Jeden z wodzów, Toğrul Beg, wezwany przez kalifa na pomoc przeciwko szyickim Bujjidom, wkroczył 1055 do Bagdadu, został mianowany sułtanem i opiekunem kalifatu oraz stał się faktycznym jego władcą. Następcy Toğrula Bega kontynuowali ekspansję na zachód, ok. 1070 doszli do granic Bizancjum i w bitwie pod Manzikertem (1071) seldżucki sułtan Alp Arslan pokonał chrześcijan, wziął do niewoli cesarza bizantyńskiego Romana IV Diogenesa, następnie zawarł z cesarstwem sojusz.
Jednocześnie ze stopniowym przenikaniem do Anatolii plemion tureckich rozpoczął się proces powolnego „turczenia” tej krainy. Epoka turecka w Azji Mniejszej rozpoczęła się z najazdem Seldżuków. Kiedy państwo Wielkich Seldżuków zaczęło się dzielić, kuzyn Alp Arslana, Sulejman Ibn Kutlumusz otrzymał od bizantyńskiego cesarza Aleksego I Komnena miasto İznik, które stało się stolicą nowej prowincji seldżuckiej w Anatolii, wyodrębnionej 1077, a od 1092 niezależnej. Utrata İzniku, a później Konyi i części terenów wskutek I i III wyprawy krzyżowej były epizodami bez większego znaczenia. Za panowania Mesuda I (1116–56), który przybrał tytuł sułtana Rumu, stolicą została Konya.
Na początku XIII w. do Anatolii przybyła nowa fala plemion tureckich, uciekających przed naporem Mongołów. Jedno z plemion, ze szczepu Oguzów wstąpiło na służbę sułtana seldżuckiego, a jego wódz Ertoğrul otrzymał jako lenno obszar przy granicy z Bizancjum. Sułtanat Seldżuków tzw. rumijskich przetrwał do 1302 i do tego czasu Anatolia została w większości podbita i sturczona. W swym pochodzie wojska mongolskie wkroczyły do Azji Mniejszej i 1243 zadały klęskę Seldżukom rumijskim, narzuciły im zwierzchnictwo i wycofały się. W efekcie w Anatolii uniezależniło się wiele tureckich emiratów.
W latach 20. XIV w. powstało tam księstwo nazwane (od założyciela dynastii — Osmana I) osmańskim (lub ottomańskim). Właściwym twórcą państwowości Turcji był syn Osmana I — Orchan. W 1. połowie XIV w. Turcy powiększyli swe państwo kosztem posiadłości bizantyńskich w Anatolii, m.in. 1326 zdobyli Brussę (ob. Bursa), która stała się pierwszą stolicą Turcji. Murad I, który przyjął tytuł sułtana, podbił leżący już w Europie Adrianopol (ob. Edirne), 1361 — wschodnią Trację, następnie wiele miast bułgarskich i uzależnił Serbię (bitwa na Kosowym Polu), a Bajazyt I — pozostałą część Bułgarii. Podboje tureckie, przerwane najazdem Timura na Anatolię, wznowił Murad II, który pokonał wojska węgierskie pod Warną (1444), następnie zdobył Konstantynopol (1453) i uczynił go stolicą państwa (p.n. Stambuł). Selim I podbił Armenię, zachodni Kurdystan i północną Mezopotamię, 1516–17 rozciągnął swą władzę nad Syrią, Libanem, Palestyną i Egiptem (wchłonięcie państwa egipskich mameluków). Szczyt potęgi Turcji nastąpił za Sulejmana Wspaniałego, który na przełomie XV i XVI w. zakończył podbój południowo-wschodniej Europy (m.in. 1521 zdobycie Belgradu, 1522 — Rodos, 1541 — Budy, podporządkowanie Siedmiogrodu), ponadto opanował Bagdad i Jemen. Potężna flota turecka narzuciła zwierzchnictwo Algierowi, Tunisowi i Trypolitanii. Sulejman Wspaniały rozbudował administrację centralną i prowincjonalną oraz związany z tym system lennych posiadłości wojskowych (timar), a także system podatkowy. Wspierał handel i rzemiosło, przyczynił się do rozwoju kultury i sztuki. Po jego śmierci zaczęły się pierwsze oznaki upadku Turcji (m.in. klęska w starciu z flotą chrześcijańską pod Lepanto 1571).
W połowie XVII w., za rządów wezyrów z rodu Köprülü, imperium na krótko wznowiło ekspansję w Europie (zdobycie Krety), którą przerwało zwycięstwo Jana III Sobieskiego nad oblegającą Wiedeń armią turecką. W 1699 (na mocy pokoju w Karłowicach) Polska odzyskała część Ukrainy prawobrzeżnej i Podole (zajęte przez Turcję 1672), Habsburgowie otrzymali prawie całe Węgry, Wenecja — przejściowo Moreę (Peloponez) i niektóre twierdze dalmatyńskie, Rosja — Azow. W XVIII w. na głównego wroga Turcji wyrosła Rosja, dążąca do otwarcia sobie drogi na Morze Śródziemne. Katarzyna II przejęła m.in. Krym (traktat w Küczük Kajnardży 1774, ostatecznie 1783). Wzmogła się walka wyzwoleńcza podbitych narodów, wybuchały powstania chłopskie i separatystyczne bunty feudałów tureckich. Proces rozkładu państwa osmańskiego był tak znaczny, że mocarstwa europejskie włączyły do swej polityki zagranicznej tzw. sprawę wschodnią jako problem całkowitego rozbioru posiadłości tureckich.
Realizacji reform, mających na celu przezwyciężenie rozkładu aparatu państwowego i przywrócenie sprawności wojska, przeszkodziło wtargnięcie Napoleona I do Egiptu (1798), a następnie powstania serbskie 1804 i 1815. Jeszcze bardziej osłabiła Turcję wojna z Rosją 1806–12 (utrata Besarabii). W 1829 Turcja utraciła część ziem greckich, gdzie powstało niepodległe państwo. Reformy usiłował kontynuować Mahmud II (m.in. zlikwidowanie korpusu janczarów). Przygotowały one grunt dla tanzimatu (1839–70), najpoważniejszej próby zahamowania upadku Turcji za pomocą reform. W wojnie krymskiej (1853–56) z Rosją, zakończonej traktatem paryskim 1856, poparcie Turcji przez Wielką Brytanię, Francję i Sardynię zmuszało ją do kontynuowania reform. W latach 60. XIX w. rozwijał się ruch młodoosmanów, zwolenników ustroju konstytucyjnego. W 1876 został obalony sułtan Abdülaziz, a nowy władca Abdülhamid II nadał Turcji konstytucję, wkrótce jednak rozwiązał parlament i zastosował represje wobec młodoosmanów. W 1878, po kolejnej przegranej wojnie z Rosją, Turcja musiała przyznać pełną niezależność Serbii, Czarnogórze i Rumunii oraz faktyczną niepodległość północnej Bułgarii. Austro-Węgry otrzymały pod zarząd Bośnię i Hercegowinę, a Brytyjczycy — Cypr. Rosja uzyskała część Armenii. W 1881 Francja zdobyła Tunis, 1882 Wielka Brytania — Egipt. W czasie rewolucji młodotureckiej 1908 sułtan Abdülhamid II został zdetronizowany. Zwycięzcy młodoturcy nie potrafili jednak zaspokoić oczekiwań wszystkich odłamów społeczeństwa, a idea zjednania nietureckich narodowości za pomocą egalitarnej ideologii panosmanizmu nie dała rezultatów. Dążenia separatystyczne Ormian zakończyły się krwawymi pogromami za czasów Abdülhamida II, 1895–96 i 1909. W 1908 Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny. Włochy zajęły Cyrenajkę i Trypolitanię oraz Dodekanez (1911–12). W wojnach bałkańskich 1912–13 Turcja utraciła resztę posiadłości na Bałkanach (oprócz wschodniej Tracji). W czasie rządów młodotureckiego triumwiratu Envera Paşy, Cemala Paşy i Talâta Paşy (1913–18) w Turcji wzrosły wpływy Niemiec. Doktryna panturkizmu stała się podstawą wspólnej, antyrosyjskiej i antybrytyjskiej platformy politycznej Turcji i Niemiec.
W I wojnie światowej Turcja brała udział po stronie państw centralnych, wojnę z Rosją triumwirat wykorzystał do eksterminacji ludności ormiańskiej (1915–16 zginęło wg żródeł ormiańskich ok. 1,2–1,5 mln). 30 X 1918 między Turcją i aliantami został zawarty rozejm w Mudros (m.in. zgoda na okupację cieśnin tureckich oraz innych rejonów ważnych strategicznie). W 1919 wybuchła wojna z Grecją (wojska greckie w Smyrnie), a 1920 został podpisany traktat pokojowy w Sèvres, likwidujący imperium osmańskie. W 1919 rozpoczęła się wojna o niepodległość Turcji pod dowództwem M. Kemala Paşy (Kemal Atatürk). Jej centrum stała się Ankara (od 1923 stolica Turcji). W IV 1920 Wielkie Zgromadzenie Narodowe w Ankarze powołało rząd z Kemalem Paşą na czele, który sprawował władzę nad nie okupowanymi terenami Anatolii. Powstrzymał on napór wojsk greckich, nawiązał stosunki z bolszewicką Rosją. W 1921 armia turecka pod wodzą Kemala Paşy odniosła decydujące zwycięstwo nad wojskami greckimi. Dzięki zawieszeniu broni w Mudanya (1922) Turcja odzyskała Trację Wschodnią i administrację strefy cieśnin. W 1923 na konferencji lozańskiej zostały zrewidowane postanowienia traktatu z Sèvres. Uznano pełną suwerenność Turcji, zniesiono międzynarodową kontrolę cieśnin i ustalono ich demilitaryzację. Zadecydowano o wymianie ludności — 1,5 mln Greków opuściło Turcję, z Grecję 0,4 mln Turków.
W 1922 zniesiono sułtanat, 1923 parlament proklamował Turcję republiką, a Kemal Paşa został prezydentem (urząd pełnił do śmierci 1938). Przeprowadzono reformy mające na celu modernizację państwa (całkowite oddzielenie religii od państwa, nowe kodeksy: cywilny — znoszący m.in. poligamię, karny i handlowy — oparte na wzorach zachodnim, przyznanie kobietom praw wyborczych, wprowadzenie alfabetu łacińskiego na miejsce arabskiego). Ustrój polityczny Turcji, mimo systemu parlamentarnego, był dyktaturą Kemala Paşy i utworzonej przez niego 1923 Partii Ludowo-Republikańskiej. W 1937 parlament zaakceptował 6 zasad politycznych państwa (republikanizm, nacjonalizm, rewolucjonizm, etatyzm, ludowość, laicyzm). W 1938 prezydentem Turcji został İ. İnönü.
W polityce zagranicznej (do połowy lat 30.) Turcja usiłowała być na uboczu konfliktów międzynarodowych . W 1932 przystąpiła do Ligi Narodów, 1934 do ententy bałkańskiej; 1936 z inicjatywy Turcji nastąpiła w Montreux rewizja konwencji lozańskiej w sprawie cieśnin (m.in. zniesienie ich demilitaryzacji). Po wybuchu II wojny światowej Turcja zawarła sojusz angielsko-francusko-turecki (X 1939), a VI 1941 traktat o przyjaźni i nieagresji z Niemcami. Formalnie zachowując neutralność, prowadziła jednak politykę współpracy z państwami Osi. 23 II 1945 wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii. Od 1945 członek-założyciel ONZ. Bezpośrednio po II wojnie światowej nastąpiła liberalizacja życia publicznego w Turcji (system wielopartyjny), uchwalenie ograniczonej reformy rolnej. Rosły wpływy USA (pomoc finansowa i militarna, bazy wojskowe. W 1952 Turcja przystąpiła do NATO, a 1955 — paktu bagdadzkiego. W polityce wewnętrznej (od 1950 rządy Partii Demokratycznej) — zwalczanie opozycji i stosowanie wobec niej represji, trudna sytuacja gospodarcza. W 1960, pod hasłem przywrócenia zasad kemalizmu, doszło do wojskowy zamachu stanu. Na karę śmierci skazano premiera A. Menderesa i 2 ministrów jego rządu. Po wyborach 1961 powstał rząd koalicyjny, a 1964 — Partii Sprawiedliwości. W 1971 — w warunkach ogólnego kryzysu, pod naciskiem armii — rząd Partii Sprawiedliwości podał się do dymisji, utworzono rząd koalicyjny. Podjęto próby wyprowadzenia kraju z kryzysu. W 1973 zwycięstwo wyborcze odniosła Partii Ludowo-Republikańska. W VII 1974, po puczu nacjonalistów greckich, na Cyprze wylądowały oddziałów tureckie, co dało początek trwającej do dziś okupacji północnej części wyspy. Kryzys i sankcje międzynarodowe wzmogły trudności gospodarcze.
Koniec lat 70. charakteryzował brak stabilności politycznej i gospodarczej w Turcji — nasilenie terroryzmu, stałe kryzysy rządowe Po dokonanym IX 1980 kolejnym wojskowym po zamachu stanu, w wyniku którego został obalony rząd S. Demirela, władzę w Turcji przejęła Rada Bezpieczeństwa Narodowego z gen. K. Evrenem. Celem rządu wojskowego było zwalczenie terroryzmu i uzdrowienie gospodarki tureckiej. Zawieszono konstytucję i parlament, rozwiązano wszystkich partii polityczne i zawieszono działalność związków zawodowych. W 1983 powstały nowe partie polityczne, a związki wznowiły działalność. W XI 1983 w wyborach powszechnych zwyciężyła Partia Ojczyźniana, jej przywódca, T. Özal, został premierem nowego, już cywilnego, rządu. Partia ta wygrała ponownie 1987, uczestnicząc w rządach koalicyjnych do X 1991, gdy w kolejnych wyborach utraciła większość na rzecz Partii Słusznej Drogi Demirela. Na czele rządu koalicyjnego stanął Demirel, a 1993 — T. Çiller (pierwsza kobieta premier w Turcji). W latach 80. programy gospodarcze rządów w Turcji zmierzały do zahamowania recesji, po 1991 przyspieszono prywatyzację. Na przełomie lat 80. i 90. wzrosło napięcie w kraju w związku z nasileniem się ataków terrorystycznych ze strony fundamentalistów muzułmańskich, strajkami, a w prowincjach południowo-wschodnich — nasilenie walk z ruchem kurdyjskim. Turcja zachowała neutralność w konflikcie między Irakiem a Iranem. Po rozpadzie ZSRR Turcja nawiązała silne więzy z nowymi krajami muzułmańskimi w Azji Środkowej. W 1995 w wyborach parlamentarnych największą liczbę głosów zdobyła islamistyczna Partia Dobrobytu, jej przewodniczący N. Erbakan został premierem (1996–97). Po zdelegalizowaniu Partii Dobrobytu 1999–2002 władze sprawował ponownie B. Ecevit z Demokratycznej Partii Lewicowej. W 2002 po wygranych wyborach rząd sformowała umiarkowanie islamistyczna Partia Sprawiedliwości i Rozwoju premiera A. Güla (od 2003 — R.T. Erdogan). W 2004 UE wyraziła zgodę na rozpoczęcie przez Turcję negocjacji członkowskich; od 2014 prez. R.T. Erdoğan (premier 2003–14)..
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia