Turcja. Literatura
 
Encyklopedia PWN
Turcja. Literatura.
Pierwsze datowane utwory pojawiły się w poł. XIII w. w państwie Seldżuków, była to przeważnie literatura rel.-mistyczna; pierwsi znani twórcy to piszący w języku perskim Dż. Rumi oraz jego syn, Sultan Veled, piszący częściowo w języku tur.; poezję rel.-mistyczną w języku tur. w formach lud. tworzył Yunus Emre, wzorowali się na niej poeci derwisze (Sait Emre, Aşık Paşa). Powstawały też pierwsze poematy liryczno-epickie (masnawi) oraz pod wpływem perskim utwory świeckie (pierwszy poeta dworski Hoca Dehhani). Po upadku państwa Seldżuków język tur. stał się językiem dworskim — na potrzeby władców przekładano dzieła twórców arab. i perskich oraz rozwijała się literatura rodzima; autorem poematu o Aleksandrze III Wielkim był Ahmedi, pierwszy utwór satyr. napisał Şeyhi, natomiast pierwszą antologię poezji oprac. Mustafa Şeyhoghlu. Lata 1453–1600 określa się jako klas. okres literatury tur.; gł. miejsce zajmowała poezja, której twórcami byli też sułtanowie (ks. Cem); za twórcę poezji osmańskiej został uznany Ahmed Paşa; poeci opiewali radość życia i jego uroki (Necati, poetka Mihri Hatun, Mesihi, Cafer Çelebi, Revani); apogeum klas. poezji osmańskiej stanowi twórczość Fuzulego i Bakiego. W prozie powstawały gł. dzieła hist., pisane językiem potocznym, podtrzymujące ducha wojennego (m.in. anonimowa historia rodu Osmanów), oraz językiem kunsztownym, rozsławiające potęgę państwa (m.in. Lebibi, Sinan Paşa); powstały słowniki biogr. i bibliograficzne (pierwszy został oprac. przez Aliszera Nawoi) oraz antologie poezji; bujnie rozwijała się literatura nauk. i geogr. (Piri Reis). Jednocześnie poeci sazowi, tzw. aszykowie, tworzyli w czystych formach lud. i klasycznych.
Kontynuacja tej linii od XVII do XIX w. została uznana za poklas. okres literatury tur.; w poezji powstały 2 szkoły: pierwsza grupująca poetów tworzących wiersze kunsztowne, lecz obce duchowi języka tur. (Nefi, Yusuf Nabi) oraz druga przedstawiająca realną rzeczywistość, dążąca do uproszczenia języka i ograniczenia obcych naleciałości (Yahya Efendi); jednocześnie wzrosły wpływy zachodnioeur., zaczęła się rozwijać proza artyst. (Nergisi, Veysi) i popularnonauk. (Evliya Çelebi, Naima). W XVIII w. krótkotrwałe ożywienie kult. (zw. okresem tulipanowym) nastąpiło za rządów wezyra İbrahima Paşy; tworzyli wówczas m.in. poeci Ahmed Nedim i Şeyh Galip; wzrosła liczba przekładów zachodnioeur. dzieł naukowych.
Podwaliny pod nowocz. literaturę tur. położyli pisarze — działacze okresu reform, zw. tanzimatem (Namík Kemal, İ. Şinasi i Ziya Paşa); stworzyli oni program lit. zw. szkołą tanzimatu — posługiwali się językiem potocznym, gł. poruszali tematy społ. oraz zapoczątkowali rozwój prasy i krytyki lit.; ich następcy wysunęli hasło „sztuki dla sztuki” (M.E. Recaizade, A.H. Tarhan), które skupiło wokół pisma „Servet-i Fünün” [‘bogactwo wiedzy’], wyd. 1891–1901, wielu wybitnych twórców (T. Fikret, H.Z. Uşaklıgil); pod wpływem idei turkizmu i rewolucji młodotur. rozwinęła się tzw. literatura nar. (M.Z. Gökalp, pisarka H.E. Adıvar, Ömer Seyfettin) i powstała grupa przy czasopiśmie „Genç Kalemler” [‘młode pióra’].
Po proklamowaniu republiki (1923) nastąpił rozwój prozy (R.N. Güntekin, Y.K. Karaosmanoǧlu, Sadri Ertem, Sabahattin Ali, S.F. Abasıyanık, Orhan Kemal, satyryk A. Nesin); w poezji ścierało się kilka kierunków reprezentowanych przez: symbolistów (Ahmet Haşim), zwolenników poezji nar. (Y.Z. Ortaç, Y.K. Beyatlı), oraz modernistów treści i formy (pierwszy poeta rewolucyjny Nazım Hikmet), których idee kontynuowali twórcy kierunku nowa fala (yeni şiir) 1940–54 (O.V. Kanık, O. Rifat, C.S. Tarancı); poezję nar. i zaangażowaną reprezentował F.H. Daǧlarca. Druga nowa fala literatury, tzw. pokolenia 1954, odświeżała środki ekspresji (E. Cansever, T. Uyar); bujnie rozwijała się również dramaturgia (H. Taner, N. Cumalı, O. Asena), nawiązująca do tradycji teatru lud. oraz literatura ludowa. Obok realist. prozy obyczajowej lat 60. rozwijał się kierunek zbliżony do egzystencjalizmu (F. Edgü, O. Duru). Wybitni prozaicy współcz. to: Kemal Tahir (powieść hist.), Yaşar Kemal, F. Baykurt, H. Taner, M. Seyda. Oprócz tradycyjnych gatunków lit., bardzo popularne są zapiski, dzienniki, wspomnienia, reportaże, eseje (O. Akbal). Wyróżniającymi się pisarzami są: B. Yıldız, F. Edgü, D. Özlü, O. Şahin, O. Pamuk, P. Kür.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia