Kurdowie,
naród zamieszkujący głównie Kurdystan, poza jego granicami najwięcej K. żyje w Armenii, Gruzji, Kazachstanie, Azerbejdżanie, Afganistanie, liczna była emigracja K. do Europy (gł. do Niemiec i Szwecji);
Kurdowie
Encyklopedia PWN
liczbę Kurdów szacuje się na 20–25 mln; język kurdyjski; w większości wyznają islam sunnicki, część z nich jest jazydami (tworzą najliczniejszą grupę wyznawców tej religii); trudnią się pasterstwem, częściowo uprawą ziemi.
Historia. Plemiona kurdyjskie, zamieszkujące góry Kurdystanu, podlegały władcom staroż. państw Bliskiego Wschodu; walczyły przeciwko Persom, Grekom i Arabom, w XI w. podbite przez tur. dyn. Seldżuków przyjęły islam, w XIII i XIV w. ucierpiały wskutek mong. najazdów; 1514, po pokonaniu perskiego władcy z dyn. Safawidów, sułtan Selim I włączył większą część Kurdystanu do imperium osmańskiego, traktat persko-tur. 1639 utrwalił ten podział; do XIX w. w obu częściach Kurdystanu istniało wiele samodzielnych małych księstw kurdyjskich. W tur. Kurdystanie 1826–85 wybuchły liczne powstania; zwycięstwo ruchu młodoturków. K. wykorzystali do propagowania idei utworzenia państwa kurdyjskiego (1908 powstał w Stambule Kurdyjski Kom. Nar., ukazywała się prasa w języku kurdyjskim); po klęsce Turcji w I wojnie świat. w traktacie w Sèvres przewidziano powstanie niepodległego państwa K. na terenach przez nich zamieszkanych, ale na mocy traktatu w Lozannie 1923 podzielono te tereny między Rep. Turecką, Iran i bryt. mandat Iraku (do którego włączono bogaty w ropę naftową wilajet Mosulu). Rząd tur. nie akceptował odrębności narodu kurdyjskiego, który oficjalnie uznano za tzw. Turków górskich i poddano przymusowej asymilacji (m.in. usunięcie języka kurdyjskiego ze szkół i urzędów oraz zakaz publicznego posługiwania się nim), liczne powstania K. zostały bezwzględnie stłumione — przymusowe przesiedlenia K. do Anatolii, wielu zbiegło do Syrii (1929 na mocy fr.-tur. układu granicznego przyznano fr. mandatowi Syrii część terytorium zamieszkanego przez K.); 1926 zawarto tur.-irac. układ graniczny (podpisany przez Wielką Brytanię, Turcję i Irak) i ostatecznie podzielono Kurdystan. Do II wojny światowej K. w Iraku (gdzie uznano ich za odrębną grupę etniczną) i w Iranie (gdzie nie mieli żadnych praw jako mniejszość nar.) wywołali wiele powstań.
W 1946 w Azerbejdżanie Irań. (teren stacjonowania wojsk sowieckich w czasie II wojny światowej), w Mahabadzie powstała Rep. Kurdyjska, do której przyłączył się ród Al-Barzani przewodzący K. irac.; została ona zlikwidowana przez armię irań., jej przywódcy straceni; M. al-Barzani, po walkach 1946 z rządową armią irac., zbiegł do ZSRR, powrócił do Iraku po przewrocie republikańskim 1958. W 1961–70 partia Al-Barzaniego — Kurdyjska Partia Demokr. (zał. 1946) stała na czele powstania o autonomię irac. Kurdystanu, zakończonego podpisaniem układu z rządem Iraku, uznającym prawo K. do autonomii; spór o przyłączenie terenów naftowych do Kurdystanu wywołał 1974 nowe powstanie, które zostało stłumione — rząd irac. rozpoczął pacyfikację terenów granicznych z Iranem, Turcją i Syrią, wysiedlając K. w głąb kraju; w czasie wojny irac.-irań. (1980–88) K. iraccy zjednoczyli się (popierani przez Iran) we wspólnej walce przeciwko rządowi, jednak zawieszenie broni z Iranem umożliwiło rządowi irac. przeprowadzenie ofensywy przeciwko powstańcom kurdyjskim (peszmergom) — tysiące K. uciekło do Iranu i Turcji (rząd irac. został oskarżony o użycie broni chem. przeciwko ludności kurdyjskiej); następne powstanie K. 1991 (po przegranej przez Irak wojnie o Kuwejt), również stłumione przez armię irac., spowodowało ucieczkę za granicę ok. 2 mln K.; pacyfikacja ta została potępiona przez międzynar. opinię publiczną, a akcja militarna Francji, Wielkiej Brytanii i USA umożliwiła K. powrót i zapewniła względny pokój; przywódcy ugrupowań kurdyjskich rozpoczęli negocjacje z rządem irac. o wprowadzenie autonomii dla K. irac. zgodnie z układem z 1970; V 1992 odbyły się pierwsze wybory (nie uznane przez rząd irac.) do 105-osobowego Kurdyjskiego Zgromadzenia Nar.; Kurdyjska Partia Demokr. Al-Barzanich i Patriotyczna Unia Kurdystanu (zał. 1975) Dż. Talabaniego uzyskały po 50 mandatów oraz połączyły swe siły zbrojne w jedną armię autonomicznego państwa irac. K., składającego się z prowincji: As-Sulajmanijja, Irbil, Kirkuk i Dahuk. Powstanie tego państwa przyjęły z niepokojem Turcja i Iran; w Turcji organizacje kurdyjskie od pocz. lat 70. wywołały wiele rozruchów (najbardziej aktywna — marksist. Kurdyjska Partia Robotnicza, dążąca do uzyskania przez K. niepodległości). Po zakończeniu wojny nad Zatoką Perską w irac. Kurdystanie powstanie przeciwko władzy w Bagdadzie — jednocześnie konflikt między Demokr. Partią Kurdystanu (DPK) M. Barzaniego a Patriotyczną Unią Kurdystanu (PUK) Dż. Talabaniego; w efekcie powstanie strefy ochronnej na północy Iraku; po podpisaniu 19 V 1993 przez obie frakcje kurdyjskie traktatu pokojowego — wybory do parlamentu kurdyjskiego; 1994 wybuch trwającej dotąd wojny domowej z udziałem DPK, proirań. PUK i działającej gł. w Turcji Partii Pracujących Kurdystanu (PPK) Abd Allaha Öcalana — konflikt między różnymi ugrupowaniami kurdyjskimi przyczyną interwencji zbrojnych Turcji, Iraku i Iranu na terenach irac. Kurdystanu; niezdecydowane próby negocjacji państw zachodnich (gł. USA) nie przyniosły żadnych efektów; 1995 powstanie w Brukseli parlamentu kurdyjskiego na uchodźstwie; 1996 zdelegalizowanie przez Niemcy na swoim terenie PPK; 1998 dyplomatyczny konflikt wł.-tur. o ekstradycję do Turcji Öcalana oskarżanego o terroryzm; II 1999 został on schwytany przez tur. służby specjalne i skazany na karę śmierci. Po interwencji koalicji antyterrorystycznej w Iraku Kurdystan irac. znalazł się w północnej strefie stabilizacyjnej, kontrolowanej przez wojska amerykańskie.
