sumienie
 
Encyklopedia PWN
sumienie, gr. syneídēsis, łac. conscientia,
pojęcie z zakresu moralistyki, etyki i teologii moralnej (o bardzo szerokim znaczeniu), rozumiane zazwyczaj jako: wewnętrzna instancja orzekania moralnego, indywidualne rozeznanie dobra i zła, zinterioryzowane wartości uznane przez jednostkę, a wyznawane przez grupę społeczną.
Jeden z czynników regulujących ludzkie zachowania, pełni funkcje karzące (poczucie winy, tzw. wyrzuty sumienia) lub nagradzające (uczucie zadowolenia z siebie, poczucie spełnionego obowiązku); w zależności od ujęcia, sumieniu przypisuje się bądź charakter pierwotny (naturalny, etyka chrześcijańska) bądź pochodny (następstwo internalizacji i socjalizacji). Pojęcie sumienia i związana z nim problematyka stanowiła od starożytności przedmiot rozważań filozoficznych i religijnych, a także socjologicznych i psychologicznych; we współczesnych poglądach na temat struktury osobowości nie używa się na ogół pojęcia sumienia, niekiedy zastępuje bliskoznacznym terminem superego.
Według katolickiej teologii moralnej człowiek spotyka się w swoim sumieniu z szanującym ludzką wolność żywym Bogiem (stąd też często jest ono określane jako „głos Boga” w człowieku, który wzywa w sposób pośredni a nie bezpośredni do pełnienia określonych czynów); wg Starego Testamentu człowiek został obdarzony umiejętnością odróżniania dobra od zła, a wg Nowego Testamentu świadomość moralna jest zakorzeniona w głębi ludzkiego jestestwa (w sercu); wyróżnia się: sumienie dobre, czyli czyste (człowiek jest wierny dobru, które realizuje) oraz sumienie przewrotne (człowiek usprawiedliwiający zło), sumienie błędne (człowiek niezdolny do dokonania właściwej oceny sytuacji); dawniej używano również określenia sumienie faryzejskie (człowiek o osłabionym widzeniu spraw ważnych, a ukierunkowany na sprawy drugorzędne). Teologia katolicka głosi, iż dawcą sumienia jest sam Bóg i ostatecznie podlega ono, choć jest „sędzią” czynów człowieka, osądowi Bożemu; sumienie pełni funkcję sytuacyjną (ocenia elementy sytuacyjne, wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania, by dokonać oceny, a następnie wydać zakaz lub nakaz — „to czyń, a tego unikaj”). Sumienie nie jest dyspozycją doskonałą, idealną i bezwzglednie nieomylną, stąd jest uzasadniony proces jego kształtowania; do prawidłowego funkcjonowania sumienia jest konieczne zaakceptowanie obiektywnej normy moralnej, rozumianej jako integralnie pojęte moralne prawa Boga (przykazania Boże); na błędnie funkcjonujące sumienia ma wpływ m.in.: brak wystarczającej wiedzy utrudniający rozeznanie dobra i zła, niewłaściwe metody wychowania, którym był poddany człowiek w okresie dzieciństwa, przyjęcie niewłaściwej hierarchii wartości, manipulacyjne oddziaływanie środków masowego przekazu (sumienie błędnie funkcjonujące opowiada się za moralnym relatywizmem i skrajnym indywidualizmem); tzw. sumienie chrześcijańskie nie akceptuje etyki sytuacyjnej (gdzie determinantem jest dany moment sytuacyjny, nie wiążący się w ogóle z obiektywnymi normami moralnymi); decyzja sumienia nie jest zatem uwolniona od powszechnie obowiązujących zasad moralnych.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia