klasy społeczne
 
Encyklopedia PWN
klasy społeczne,
podstawowe segmenty struktury społecznej, wielkie grupy i zbiorowości charakteryzujące się tym, że: przynależność do nich jest względnie trwała (przekazywana z rodziców na dzieci) i wynika z posiadania cech społecznych nie związanych z czynnikami biologicznymi i genetyką; cechuje je wewnętrzna zwartość, ale występują między nimi wyraźne dystanse społeczne i bariery; są usytuowane względem siebie w relacjach wyższości–niższości; struktura klasowa ma postać hierarchiczną: klasy uprzywilejowane mają wyższy standard materialny i poziom konsumpcji, uzyskują wyższe dochody, mają korzystniejszą pozycję rynkową.
Podziały klasowe, w najszerszym rozumieniu, występują w każdej epoce historycznej. Są one wytworem mechanizmów ekonomicznych i stosunków społeczno-kulturowych, zarówno w społeczeństwach tradycyjnych (niewolniczych, feudalnych), jak i w społeczeństwach rynkowych (kapitalistycznych), także w systemach opartych na własności państwowej, w których centralne struktury administracyjne rządu i partii komunistycznych regulują stosunki społeczne, pozostając głównymi ośrodkami kontroli (Chiny, Kuba, do niedawna kraje Europy Środkowowschodniej). W świetle teorii marksistowskiej klasami spolecznymi są np. niewolnicy i ich właściciele, panowie feudalni i chłopi w społeczeństwach stanowych czy też — we współczesnych społeczeństwach — robotnicy, właściciele firm (tradycyjni kapitaliści) i kadra kierownicza przedsiębiorstw (menedżerowie). W rozumieniu nawiązującym do socjologicznej teorii M. Webera klasami społecznymi są także grupy charakteryzujące się wspólnotą stylu życia, sposobu myślenia, orientacji i postaw (np. inteligencja) oraz kategorie określane w krajach zachodnich mianem klas średnich, średnich-wyższych, wyższych i innych. Klasą społeczną w węższym rozumieniu nazywa się tylko pewien rodzaj wielkich grup: takie, które wyłoniły się w społeczeństwach rynkowych, gdzie o przynależności klasowej rozstrzyga miejsce w podziale pracy oraz własność i kontrola ważnych zasobów (kapitału ekonomicznego, kwalifikacji zawodowych, wykształcenia, intelektu itp.). W odróżnieniu od kast, stanów i zbiorowości w społeczeństwach tradycyjnych, przynależność do klasy społecznej nie jest sankcjonowana przez prawo, nie istnieją zalegalizowane bariery utrudniające przechodzenie z klasy do klasy.
Pojęcie klasy społeczne było stale obecne w rozważaniach o społeczeństwie. Terminu zaczęto używać systematycznie w XIX w.; stał się on popularny w naukach społecznych, w języku potocznym, zwłaszcza w języku polityki. W naukach społecznych upowszechnił się od czasów K. Marksa i F. Engelsa i na gruncie polemik między marksistami i reprezentantami innych orientacji, zwłaszcza M. Weberem i jego kontynuatorami oraz przedstawicielami funkcjonalnej teorii uwarstwienia. Różnice między koncepcjami klas społecznych dotyczą zwłaszcza następujących kwestii: 1) czy klasy społeczne należy wyodrębniać ze względu na obiektywne różnice położenia społecznego między jednostkami, czy też ze względu na różnice świadomościowe (np. subiektywne poczucie przynależności do własnych grup, wspólnota przekonań o upośledzeniu, uprzywilejowaniu, odrębności kulturowej); 2) jaka jest geneza tych różnic, w szczególności jaka jest rola czynników ekonomicznych (stosunki własności, pozycja na rynku pracy) i kulturowych; 3) jakie sa mechanizmy tych różnic: czy jest ich kilka (ekonomiczne, kulturowe, środowiskowe), czy też jeden z nich zdecydowanie dominuje; 4) jaki jest układ dystansów klasowych, jaki zakres nierówności, czy między klasami społecznymi zarysowują się wyraźne bariery, czy też jest to kontinuum wyższych i niższych szczebli; 5) jakie stosunki zachodzą między nimi: czy jest to np. konflikt i walka, czy też integracja na gruncie odmiennych funkcji w społeczeństwie. Na pytania te odpowiadano w zależności od orientacji teoretycznych, różne też stosowano metody badania podziałów klasowych. Punktem odniesienia stały się 2 koncepcje sformułowane przez Marksa i Webera. Marks podkreślał konfliktotwórczy mechanizm wyłaniania się przeciwstawnych interesów klasy właścicieli (dysponentów) środków produkcji i pracowników najemnych; obiektywnym podłożem tej sprzeczności jest wyzysk ekonomiczny — przejmowanie przez właścicieli wartości dodatkowej wytwarzanej przez siłę najemną. Weber natomiast za główne podłoże procesów klasotwórczych uważał nie sferę produkcji, ale dokonującą się na rynku pracy wymianę pozostających w dyspozycji jednostek zasobów (własności, kwalifikacji zawodowych, siły roboczej) na dochody i inne dobra. Obydwa kierunki są rozwijane jako koncepcje neomarksistowskie (G. Carchedi, N. Poulantzas, J. Roemer, E.O. Wright), albo neoweberowskie (A. Giddens, J.H. Goldthorpe, F. Parkin). Od końca lat 70. podejmuje się też systematyczne próby ich weryfikacji w badaniach empirycznych. Istnieją również inne sposoby ujmowania struktury klasowej, głównie w socjologii amerykańskiej. Jednym z nich jest traktowanie klas społecznych jako zbiorowości, których wyznacznikiem jest odrębny styl życia, przynależność do wspólnych kręgów towarzyskich, organizacji, klubów, zrzeszeń (tradycja tzw. badań terenowych w amerykańskiej socjologii lat 40. zapoczątkowana przez W.L. Warnera). Inny nurt to, zainicjowana przez R. Centersa, praktyka wyodrębniania klas społecznych na podstawie subiektywnego poczucia przynależności klasowej. Od połowy XX w. w socjologii toczą się dyskusje na temat zanikania klas społecznych; zwolennicy tej tezy wskazują, że wzrost poziomu konsumpcji, zamożności, rozwój kultury masowej i indywidualizacja stylów życia prowadzą do zacierania barier społecznych w sferze ekonomicznej, orientacji życiowych i w sferze kultury (J. Pakulski, M. Waters). Stanowisko to jest kwestionowane przez badaczy, którzy nie negując wpływu nowych procesów wskazują, odwołując się do wyników badań, na trwałość hierarchii klasowych zakorzenionych w mechanizmach rynku pracy (Goldthorpe, G. Marshall, M. Hout, E.O. Wright).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia