Montesquieu Charles-Louis
 
Encyklopedia PWN
Montesquieu
[mąteskjọ̈]
Charles-Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu, Monteskiusz, ur. 18 I 1689, zamek La Brède k. Bordeaux, zm. 10 II 1755, Paryż,
francuski prawnik, myśliciel i pisarz polityczny, jeden z głównych przedstawicieli oświecenia.
Kalendarium
Urodził się 18 I 1689 na zamku La Brède koło Bordeaux. Po studiach prawniczych i humanistycznych, 1708 został adwokatem, 1714 radcą, a 1716 przewodniczącym parlamentu, czyli wysokiej rangi sądu w Bordeaux. W 1726 sprzedał ten ostatni urząd i podróżował po Europie (1728–31, w tym 2-letni pobyt w Anglii). Jednocześnie rozwijał twórczość z dziedziny myśli politycznych: Listy perskie (1721, wydanie 1 polskie 1778, wydanie 2 1918, wydanie 3 1951), De la monarchie universelle en Europe (ok. 1721), Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzeczypospolitej Rzymskiej (1734, wydanie polskie 1762, 1869), O duchu praw (1748, wydanie polskie 1777, wydanie 2 1927, wydanie 3 1957), a także twórczość czysto literacka — powieść Kościół Knidejski (1725, wydanie polskie 1776, przeróbka wierszem pt. Świątynia Wenery w Knidos 1778); Myśli (polski wybór 1985). Od 1728 członek Akademii Francuskiej. Zmarł 10 II 1755 w Paryżu.
Najpopularniejsze teksty polityczne
Dzieła Montesquieu, zwłaszcza Listy perskie (wydana anonimowo) i O duchu praw (wydane z ostrożności anonimowo i poza Francją) należały do najbardziej popularnych tekstów politycznych XVIII w. Listy perskie stanowiły satyrę na stosunki polityczne panujące we Francji. Mimo lekkiej formy, zawierały wiele myśli, które zapowiadały główne wątki jego doktryny. Dotyczy to, oprócz typowo oświeceniowej obrony wolności i tolerancji, przekonania, że społeczeństwo jest tym silniejsze, im bardziej opiera się na dobrych obyczajach i cnocie politycznej obywateli (stało się to główną tezą Uwag nad przyczynami wielkości i upadku Rzeczypospolitej Rzymskiej), dostrzeżenia różnorodności i zmienności ustrojów politycznych i prawnych oraz uznania zalet ustroju Anglii po rewolucji 1688–89 (co z kolei należy do głównych tez O duchu praw). W tym ostatnim dziele przedstawił swą teorię polityczną dotyczącą istoty oraz powstania państwa i prawa, przeprowadzając jednocześnie rozważania nad zorganizowaniem państwa rządzonego dobrze i praworządnie. Był jednym z prekursorów determinizmu geograficznego. Badając różne formy państwa, począwszy od czasów starożytnych, stwierdził, że są one skutkiem działania „ducha praw” jako splotu relacji między normami prawa a innymi czynnikami prawotwórczymi, do których zaliczył czynniki geograficzne, np. klimat (fizyczna „natura rzeczy”, niezależna od ludzi), oraz obyczaje, religię, stopień rozwoju i typ gospodarki danego kraju (społeczna „natura rzeczy”, stworzona przez wiele pokoleń ludzkich, co odpowiadało innemu jego określeniu: „duch narodu”). Splot ten jest właściwy poszczególnym krajom, stąd konieczna różnorodność ustroju i prawa — teza nietypowa wobec dominującej wówczas szkoły prawa natury. Prawodawca powinien kierować się duchem umiarkowania i wykazać powściągliwość: nie narzucać wielkich rozwiązań systemowych obejmujących całość porządku prawnego i społecznego, lecz odwoływać się do obyczajów i przekonań obywateli, kierować się duchem narodu. Teza ta, którą można określić jako ewolucyjny historyzm oraz socjologizm, mająca charakter konserwatywny, znalazła rozwinięcie w myśli E. Burke’a.
Teoretyk monarchii konstytucyjnej
Montesquieu należał zarazem do pierwszych wielkich twórców myśli liberalnej. Istotą dobrego państwa była dlań wolność obywateli. Rozumiał ją jednak w sposób nietypowy dla liberalizmu, jako „prawo czynienia wszystkiego, na co ustawy pozwalają” (a nie prawo czynienia wszystkiego, czego prawo nie zabrania); podejście to wynikało z przekonania o podstawowej wartości bezpieczeństwa prawnego w połączeniu z koniecznością zapewnienia zgodności ustawodawstwa z duchem praw i duchem umiarkowania oraz traktowania wolności jako dobra pozwalającego korzystać z wszelkich innych dóbr. Wyróżniając, w ślad za ustaloną już tradycją, na podstawie kryterium szacunku dla prawa, dwie najważniejsze formy państwa: despotię i monarchię, drugą z nich uważał za znacznie lepszą. Podkreślał jednak, w sposób typowy dla liberała, że „wiekuiste doświadczenie uczy, iż wszelki człowiek, który posiada władzę, skłonny jest jej nadużyć; posuwa się tak daleko, aż napotyka granice”. Władza monarchy powinna być zatem ograniczona.
Nowatorski podział władz
Podstawowym instrumentem ograniczenia powinien być podział władz, na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą — zgodnie z angielskim modelem ustrojowym (który Montesquieu przedstawił w sposób wyidealizowany, odbiegający od rzeczywistości). Była to teoria monarchii umiarkowanej (konstytucyjnej), wcześniej sformułowana w nieco odmiennej formie przez J. Locke’a, u Montesquieu mająca cechy liberalizmu arystokratycznego. Skupiając się na ustroju monarchicznym, podkreślał rolę, jaką mają w nim do odegrania „ciała pośredniczące”, bliskie dawnym korporacjom stanowym; odrzucał koncepcję atomizacji społeczeństwa i także w tym zakresie zajmował postawę umiarkowanie konserwatywną.
W dziedzinie stosunków międzynarodowych Montesquieu podkreślał rolę norm prawa międzynarodowego oraz wyrażał myśl o zasadniczej jedności Europy. Traktował ją jako „wielką wspólnotę złożoną z wielu mniejszych narodów” i podkreślał pierwszeństwo dobra Europy i ludzkości przed dobrem poszczególnych państw i narodów, akcentując zarazem, że rozwój handlu międzynarodowego zwiększa szansę na pokój. Umiarkowana doktryna Montesquieu wpłynęła na rozwój myśli zarówno liberalnej, jak i konserwatywnej. Jego koncepcja podziału władz mogła być przyjęta zarówno przez monarchie (w tym w polskiej Konstytucji 3 maja), jak i przez twórców republikańskiej konstytucji USA z 1787, a następnie przez twórców konstytucji wielu innych republik.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia