dobra państwowe w Polsce
 
Encyklopedia PWN
dobra państwowe w Polsce, domeny, dobra narodowe, dobra rządowe, dobra kameralne, dobra skarbowe, dobra publiczne,
dawne królewszczyzny, domeny, ekonomie i dobra poduchowne, które po rozbiorach Polski przeszły na rzecz państw zaborczych.
W zaborze rosyjskim od 1773 konfiskowano ekonomie i starostwa (niekiedy w zamian za pensje lub jednorazowe odszkodowania) oraz znaczną część dóbr kościelnych. W zaborze austriackim 1773 formalnie ekonomie i królewszczyzny przeszły na własność monarchii, jednak konfiskatą objęto tylko ekonomię samborską, wielkorządy oraz niektóre starostwa, resztę zaś pozostawiono dożywotnio dotychczasowym użytkownikom; 1800 konfiskatą objęto także dobra duchowne; 1811 rozpoczęto w Galicji wyprzedaż dóbr państwowych i w rezultacie prawie wszystkie przeszły w ręce prywatne. W zaborze pruskim w dawnych Prusach Królewskich po I rozbiorze ze skonfiskowanych dóbr utworzono domenę królewską, w Wielkopolsce zaś dawne królewszczyzny pozostawiono dożywotnio dotychczasowym posesorom, lecz pod kontrolą pruskich komisarzy; 1796 dobra te oraz majątki duchowne przekazano skarbowi pruskiemu — wybrani użytkownicy otrzymali dożywotnie pensje, duchowieństwo zaś połowę uzyskiwanego dotąd dochodu. W 1773 Katarzyna II i Fryderyk II Wielki rozpoczęli masowe rozdawnictwo dóbr państwowych osobom zasłużonym dla tronu, także nielicznym Polakom. W Królestwie Polskim od 1835 tworzono donacje dla zasłużonych przy tłumieniu powstania listopadowego 1830–31, co kontynuowano po powstaniu styczniowym 1863–64. We wszystkich zaborach sytuacja prawna i fiskalna nie została ujednolicona: wszędzie utrzymał się podział na dobra stołowe panującego i majątki skarbu państwa, często wydzielano też kompleksy dóbr o specjalnym przeznaczeniu (zwłaszcza z niektórych dawnych dóbr kościelnych, pojezuickich, poklasztornych). W XIX w. w dawnych dobrach państwowych najwcześniej podejmowano reformy włościańskie, np. w zaborze pruskim od 1808 stopniowe uwłaszczanie chłopów, a w Królestwie Polskim czynszowania i regulacje wsi.
W 1918 przystąpiono do odbudowy dóbr państwowych; spotykało się to z trudnościami, zwłaszcza na ziemiach byłego zaboru pruskiego, gdzie koloniści niemieccy osiedleni w tzw. dobrach rentowych odmawiali przekazywania swych majątków w ręce polskie; na ziemiach wschodnich skarb państwa odzyskiwał dawne królewszczyzny, ekonomie, posiadłości rodziny carskiej i dobra poduchowne; przejmowane majątki leżały głównie w województwach pomorskim, poznańskim i białostockim; 1921–23 ogólna powierzchnia odzyskanych dóbr państwowych wynosiła ok. 3,5 mln ha. Ustawy o reformie rolnej (1919–20, 1925) dobra te (z niewielkimi wyjątkami), oprócz lasów, przeznaczyły na jej realizację. Podczas II wojny światowej dobra państwowe przejęły władze niemieckie; w PRL weszły one w skład Państwowych Nieruchomości Ziemskich, a następnie Państwowych Gospodarstw Rolnych, w części zaś zostały rozparcelowane.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia