okupacja niemiecka ziem polskich
 
Encyklopedia PWN
okupacja niemiecka ziem polskich 1939–45,
policyjno-wojskowy system administracji III Rzeszy na terytorium II RP, zajętym IX 1939 w wyniku niemieckiej agresji oraz po podziale państwa polskiego, dokonanym przez Niemcy i ZSRR (na podstawie układu o przyjaźni i granicy, zawartego 28 IX 1939, korygującego ustalenia paktu Ribbentrop–Mołotow z 23 VIII 1939).
Niemcy, łamiąc prawo międzynarodowe, traktowali okupowane tereny (prawie 190 tys. km2, czyli ok. 48,4% obszaru II RP i ponad 21 mln ludności) jako trwałą zdobycz wojenną; początkowo władzę na tych terenach sprawował naczelny dowódca wojsk lądowych Wehrmachtu, następnie podzielono je i podporządkowano administracji cywilnej. Część terytorium RP (92 tys. km2 z ok. 10 mln mieszkańców) została wcielona do III Rzeszy (m.in. Górny Śląsk z Zagłębiem Dąbrowskim i Zaolziem, Wielkopolska, Pomorze, część Kujaw i Mazowsza); z pozostałej części X 1939 utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG) na obszarze prawie 95 tys. km2 z 11,5 mln mieszkańców (generalny gubernator — H. Frank), podzielone na 4 dystrykty: warszawski, krakowski, lubelski i radomski. Po rozpoczęciu VI 1941 wojny z ZSRR Niemcy okupowali całe terytorium Polski; z obszaru dotychczasowej okupacji sowieckiej włączono: Białostocczyznę do Niemiec, wschodnią Małopolskę do GG i utworzono dystrykt galicyjski (łącznie GG obejmowało ok. 145 tys. km2 z 16,6 mln mieszkańców), pozostałe tereny weszły w skład komisariatów Ukraina i Wschód.
Władze okupacyjne dążyły do pozbawienia ludności ziem okupowanych woli oporu oraz do zaprowadzenia nowego ładu społecznego; zlikwidowano polską administrację, partie polityczne, większość organizacji społecznych i instytucji kulturalno-oświatowych. Na ziemiach wcielonych do III Rzeszy władze realizowały politykę całkowitej germanizacji tych terenów; część ludności zmuszono do podpisania niemieckiej listy narodowej (Volksdeutsche), część deportowano do GG lub wywieziono do pracy przymusowej w głębi Rzeszy, jej miejsce zajęli koloniści niemieccy. GG Niemcy zamierzali przekształcić w kolonię dostarczającą niewolniczej, niskokwalifikowanej polskiej siły roboczej, część ludności zgermanizowana (Goralenvolk), w tym dzieci (dzieci rabunek). Rozbudowano aparat policyjno-wojskowy, który obejmował: policję bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei — Sipo, Geheime Staatspolizei — Gestapo, Kriminalpolizei — Kripo, Sicherheitsdienst — SD), policję porządkową (Ordnungpolizei — Orpo), straż graniczną (Grenzpolizei) oraz formacje policji pomocniczych: drogowej, kolejowej, leśnej, fabrycznej, wodnej, pocztowej; ponadto w akcjach pacyfikacyjnych i przeciwpartyzanckich uczestniczyły regularne oddziały SS i Wehrmachtu; pozostawiono polską policję (Policja Polska Generalnego Gubernatorstwa) i zarządy miast; prowadzono intensywną propagandę, głównie przez prasę (zwaną gadzinową) i filmy. Władze okupacyjne wprowadziły terror oparty na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności; początkowo uderzały głównie w inteligencję i inne grupy społeczne stanowiące podstawową siłę dążeń niepodległościowych, m.in. XI 1939 aresztowały 183 profesorów i in. pracowników naukowych uczelni krakowskich, 1940 zorganizowały akcję AB; później przeprowadzały masowe egzekucje (m.in. Palmiry) oraz wywózkę do obozów hitlerowskich; na ziemiach wschodnich podsycały konflikty narodowe, głównie polsko-ukraińskie. Żydów zamknięto w gettach, a 1942–44 prowadzono ich eksterminację w obozach natychmiastowej zagłady (Chełmno, Auschwitz, Sobibór, Treblinka).
W 1941–42 Niemcy przygotowali perspektywiczny plan całkowitej germanizacji ziem polskich, zagłady i wysiedlenia większości dotychczasowych mieszkańców na Syberię (Generalny Plan Wschodni); 1942–43 usuwali Polaków i osiedlali Niemców na Zamojszczyźnie. Na okupowanych terenach Niemcy przejęli własność państwa polskiego i instytucji publicznych, skonfiskowali lub objęli zarządem komisarycznym wielką własność prywatną (od 1941 również własność skonfiskowaną przez władze sowieckie), dokonali wymiany waluty; zorganizowali rabunkową gospodarkę w przemyśle i rolnictwie (grabież maszyn i surowców, kontyngenty płodów rolnych).
Od 1941 potrzeba zaopatrzenia wojsk na froncie wschodnim i naloty lotnictwa alianckiego na Niemcy wymusiły rozwój wyłącznie produkcji zbrojeniowej. Mieszkańcy ziem polskich byli zmuszani do pracy niewolniczej w gospodarce wojennej Niemiec; łącznie z całej Polski 1939–45 wywieziono do Rzeszy prawie 3 mln osób (m.in. schwytanych podczas tzw. łapanek); wprowadzono przymus pracy przy utrzymywaniu niskiego poziomu płac i ograniczeń zaopatrzenia w żywność (reglamentacja), m.in. 1941 średni przydział dzienny dla Niemców wynosił ponad 2300 kalorii, dla Polaków — ok. 700, dla Żydów — 400; skutki reglamentacji łagodził czarny rynek i działalność Rady Głównej Opiekuńczej. Niemcy zniszczyli lub zrabowali wiele dóbr i obiektów kulturalnych. Terrorowi i polityce władz okupacyjnych przeciwstawiała się duża część społeczeństwa, stosując bierny opór i tworząc organizacje konspiracyjne podejmujące różne formy walki zbrojnej.
Bibliografia
Cz. MADAJCZYK Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1–2, Warszawa 1970;
tenże Faszyzm i okupacje 1938–1945, t. 1–2, Warszawa 1983.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia