Węgry. Historia
 
Encyklopedia PWN
Węgry. Historia.
W starożytności zachodnia część obecnych Węgier wchodziła w obręb rzymskiej prowincji Panonia. W IV–VI w. zasiedlona przez Hunów, germańskie plemiona Gepidów i Longobardów, następnie Awarów. Od VI w. napływ Słowian z północy. W IX w. częściowo w granicach państwa wielkomorawskiego. Od 896 dorzecze środkowego Dunaju i Cisy zasiedlali Węgrzy (Madziarzy). Wkrótce podbili państwo wielkomorawskie i podjęli grabieżcze wyprawy na Bizancjum i zachodnią Europę, powstrzymani na rzeką Lech przez cesarza Ottona I (955). Państwo węgierskie powstało za Gejzy i Stefana I Świętego z dynastii Arpadów wraz z chrystianizacją kraju w obrządku łacińskim. W XI w. po przyłączeniu Siedmiogrodu i Słowacczyzny ukształtowało się terytorium narodowego w łuku Karpat. Na początku XIII w. została zawarta trwała unia personalna z Chorwacją. Podbój Dalmacji napotkał opór Wenecji.
Po wygaśnięciu Arpadów (1301) tron objęli Andegaweni. Za rządów Karola Roberta i Ludwika I Wielkiego nastąpił rozkwit państwa: zwierzchnictwo nad Księstwem Wołoskim, Bośnią i Serbią, przywrócenie panowania w Dalmacji, 1370–82 unia personalna z Polską i przejściowe przyłączenie Rusi Halickiej. Za panowania następcy Ludwika, Zygmunta Luksemburskiego, Węgry utraciły dominującą pozycję na Półwyspie Bałkańskim. Jego zaangażowanie w wojny husyckie i sprawy Niemiec doprowadziło do osłabienia władzy królewskiej. Powtarzające się od początku XV w. najazdy tureckie skłoniły część magnatów do odnowienia unii z Polską. Na tron powołano 1440 Władysława III Warneńczyka (I. Ulászló). Po jego śmierci pod Warną 1444 faktyczną władzę na Węgrzech objął J. Hunyady, który odniósł nad Turkami świetne zwycięstwo pod Belgradem (1456). Jego syn, Maciej Korwin, wybrany na tron 1458, podjął próbę przywrócenia silnej władzy królewskiej i wzmocnienia państwa. W 1490 panowanie na Węgrzech objęła ponownie dynastia Jagiellonów. Za rządów uległego wobec magnatów Władysława II Jagiellończyka (II. Ulászló) Turcy wznowili wyprawy na Węgry. W 1515 Władysław II zawarł w Wiedniu układ z cesarzem Maksymilianem I, zapewniający Habsburgom sukcesję w Czechach i na Węgrzech po wygaśnięciu Jagiellonów. Jego syn i następca, Ludwik II, 1526 zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Zgodnie z układem wiedeńskim tron przypadł Ferdynandowi I Habsburgowi, ale średnia szlachta opowiedziała się za królem narodowym, Janem Zápolyą, wojewodą siedmiogrodzkim. Walka obu pretendentów do tronu, w trakcie której Zápolya przyjął zwierzchnictwo tureckie, nie została rozstrzygnięta. Przy Ferdynandzie I pozostały zachodnie Węgry ze stolicą w Preszburgu (Pozsóny, ob. Bratysława), przy Zápolyi — stanowiące wschodnią część kraju księstwo siedmiogrodzkie; środkowe Węgry z Budą zajęli 1541 Turcy. W XVI w. szerzyła się na Węgrzech reformacja (zwłaszcza w Siedmiogrodzie), wśród Węgrów najwięcej zwolenników zdobył kalwinizm. Habsburgowie, popierając kontrreformację, usiłowali narzucić w opanowanej przez siebie części kraju rządy absolutne; natrafiło to na opór szlachty, niezależnie od wyznania (powstanie I. Bocskaia, G. Bethlena). W 1678 wybuchło największe z powstań kuruców pod wodzą I. Thökölyego, które, poparte przez Turcję, doprowadziło 1683 do wojny. Dzięki pomocy Polski i potem Świętej Ligi Habsburgowie rozciągnęli panowanie na całe Węgry (pokój w Karłowicach 1699). Również Siedmiogród został włączony do domen Habsburgów.
Absolutystyczne rządy wywołały 1703 powstanie ogólnonarodowe, któremu przewodził Franciszek II Rakoczy, obwołany 1705 księciem Węgier; 1707 sejm w Ónod ogłosił detronizację Habsburgów. Po stłumieniu 1711 powstania Habsburgowie częściowo przywrócili rządy absolutne. Zaangażowanie Austrii w wojny z rewolucyjną i napoleońską Francją doprowadziło do złagodzenia formy jej panowania na Węgrzech. Przywrócenie rządów absolutnych przez Franciszka I po upadku Napoleona wywołało opór szlachty; 1825 na sejmie węg. w Preszburgu ukształtowało się stronnictwo reformatorskie (I. Széchenyi, L. Kossuth). W czasie rewolucji 1848–49 władzę na Węgrzech objął rząd narodowy L. Batthyányego, a po rozpoczęciu interwencji austriackiej — Komitet Obrony Narodowej Kossutha. Wojska węgierskie (w Siedmiogrodzie dowodzone przez J. Bema) odniosły wiele zwycięstw. Sejm w Debreczynie proklamował detronizację Habsburgów i niepodległość Węgier (IV 1849). Dopiero interwencja Rosji doprowadziła do stłumienia rewolucji. Zwycięscy Austriacy wprowadzili na Węgrzech rządy terroru. Z czasem klęski w wojnie z popieraną przez Francję Sardynią (1859), a zwłaszcza Prusami (1866) zmusiły ich do porozumienia z ugodowym stronnictwem F. Déaka. W 1867 została zawarta ugoda prowadząca do powstania 1868 monarchii austro-węgierskiej, w której Węgry (z Siedmiogrodem) uzyskały całkowitą niezależność w sprawach wewnętrznych. Ttego samego roku doszło do ugody chorwacko-węgierskiej, która przyznawała Chorwacji autonomię w Królestwie Węgierskim. Władzę na Węgrzech objęła opowiadająca się za ugodą Partia Liberalna. Jej rządy sprzyjały szybkiemu rozwojowi gospodarki, zwłaszcza przemysłu. W 1903 przeciwko liberałom zjednoczyła się opozycja sejmowa, domagająca się usamodzielnienia Węgier (utworzenia armii narodowej i węgierskiego banku emisyjnego, wprowadzenia granicy celnej z Austrią). W wyborach parlamentarnych 1905 liberałowie utracili władzę na rzecz koalicji partyjnej skupionej wokół Partii Niepodległości. w ciągu kilku lat rządów nie udało się koalicji uzyskać większej niezależności Węgier od Austrii. Podobnie jak liberałowie koalicja popierała madziaryzację mniejszości narodowych na Węgrzech (1907 Lex Apponyi wprowadzała obowiązkową naukę języka węgierskiego w szkołach lud.). W 1910 władzę objęła Narodowa Partia Pracy, opowiadająca się za kontynuowaniem ugody z Austrią.
Udział Węgier w I wojnie światowej zakończył się katastrofą. 16 XI 1918 po zrzeczeniu się przez ces. Karola I tronu proklamowano Republikę Węgierska. Trudności aprowizacyjne i ustawiczne żądania przez ententę cesji terytorialnych spowodowały na Węgrzech wzrost nastrojów rewolucyjnych. W III 1919 komuniści i socjaldemokraci proklamowali Węgierską Republikę Rad, zdławioną do końca lipca wojska rumuńskie i czechosłowackie. W XI 1919 do Budapesztu wkroczyły, za zgodą ententy, oddziały armii narodowej admirała M. Horthyego. Nowy sejm przywrócił na Węgrzech monarchię wykluczając XI 1921 panowanie Habsburgów i wybrał Horthyego na regenta. W VI 1920 Węgry podpisały pokój w Trianon, zrzekając się ponad 70% obszaru Królestwa Węg. (30% Węgrów znalazło się poza granicami Węgier) i zgadzając się na ograniczenia w dziedzinie zbrojeń. Po stabilnych rządach premiera I. Bethlena (1921–31), w wyniku kryzysu gospodarczego do władzy doszła skrajna prawica. Poparcie Rzeszy Niemieckiej które uzyskał nowy premier B. Imrédy umożliwiło premierowi (od V 1938) rewizję postanowień traktatu w Trianon: rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, wprowadzenie powszechnej służby wojsk. oraz zmianę granic państwa. Pierwszy z arbitraży wiedeńskich (XI 1938) przyznawał Węgrom, kosztem Czechosłowacji, część Słowacji i Rusi Podkarpackiej. W zamian Imrédy przystąpił do paktu antykominternowskiego. W II 1939 powstał rząd P. Telekiego. W III 1939, jednocześnie z zajęciem Czech przez Niemcy, Węgry zajęły resztę Rusi Podkarpackiej, uzyskując hist. granicę z Polską.
Po wybuchu II wojny światowej Węgry usiłowały zachować neutralność. Rząd węgierski nie zgodził się na przemarsz wojsk niemieckich i życzliwie przyjął uchodźców z Polski. Niemcy i Włochy w drugim arbitrażu wiedeńskim (30 VIII 1940) przyznały Węgrom północny Siedmiogród. W końcu III 1941 Niemcy zażądały od Telekiego udziału w wojnie przeciwko Jugosławii. Horthy wbrew Telekiemu (popełnił samobójstwo) przystał na udział w agresji, za co Węgry otrzymały zgodę na okupację Baczki. Rząd L. Bárdossyego przyłączył się po stronie Niemiec do wojny przeciwko ZSRR (VI 1941). W grudniu tego roku Węgry znalazły się w stanie wojny z innymi państwami koalicji antyniemieckiej. Od początku 1943 Węgrzy rozpoczęli tajne pertraktacje z aliantami w sprawie wycofania Węgier z wojny, co spodowao niemiecką okupację kraju w III 1944. Horthy usiłował lawirować — zwiększenie kontynegentu na froncie wschodnim, deportacje Żydów, i jednocześnie pertraktacje z aliantami. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Węgier 15 X Horthy ogłosił wycofanie z wojny. Niemcy internowali regenta, a na Węgrzech władzę objął wódz faszystowskich strzałokrzyżowców F. Szalasi. W kraju zapanował terror, wznowiono deportacje Żydów do obozów koncentracyjnych. W zajętym przez Armię Czerwoną Debreczynie 22 XII 1944 przedstawiciele partii lewicowych i centrowych powołali tymczasowy rząd gen. B. Dálnoki Miklósa, który 28 XII wypowiedział wojnę Niemcom. Na początku IV 1945 Armia Czerwona uwolniła terytorium Węgier od Niemców.
W pierwszych powojennych wyborach XI 1945 zwyciężyła Niezależna Partia Drobnych Rolników, uzyskując 57% głosów, a komuniści i socjaldemokraci łącznie 34%. 1 II 1946 parlament proklamował Republikę Węgierską. Wkrótce po wyborach komuniści przystąpili do skutecznej kampanii osłabienia pozycji przeciwników politycznych („taktyka salami”). W II 1947 delegacja węgierska podpisała traktat pokojowy z państwami koalicji antyniemieckiej, który przywracał granice Węgier ustalone traktatem w Trianon. W VIII 1947 odbyły się wybory parlamentarne, w których 61% głosów uzyskał Blok Lewicowy. Komuniści, zapewniwszy sobie decydujący wpływ na rządy, przeprowadzili 1948–49 nacjonalizację przemysłu i przystąpili do kolektywizacji rolnictwa. W 1949–53 partia komunistyczna (Węgierska Partia Pracujących, WPP) nasiliła terror wobec społeczeństwa. Rozpoczęły się pokazowe procesy polityczne (m.in. kardynała J. Mindszentyego i ministra L. Rajka). W 1955 Węgry przystąpiły do Układu Warszawskiego i zostały przyjęte do ONZ. W X 1956 rozpoczęły się w Budapeszcie protesty przeciwko władzy WPP, które przekształciły się w narodowe powstanie. Rewolucyjny rząd I. Nagya proklamował wprowadzenie systemu wielopartyjnego i wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego.
Po stłumieniu w listopadzie rewolucji przez wojska sowieckie do władzy wróciła kierowana przez J. Kádára partia komunistyczna (jako Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza, WSPR). W połowie lat 60. WSPR zdecydowała się na modyfikację nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarczego, która przyniosła poprawę warunków bytowych społeczeństwa. Zaprzestanie reform doprowadziło w latach 80. do kryzysu ekonomicznego i niezadowolenia społecznego sprzyjającego tworzeniu się opozycji (Węgierskie Forum Demokratyczne, Związek Młodych Demokratów, Związek Wolnych Demokratów), reaktywowały się dawne partie. Pod wpływem kryzysu także władze partyjno-państwowego zdecydowały się w końcu lat 80. na przeprowadzenie prorynkowych reform gospodarczych. Odsunięcie V 1988 Kádára od kierowania WSPR przyspieszyło zmiany. W VI–IX 1989 trwały rozmowy „trójkątnego stołu” (opozycja, WSPR i związane z partią organizacje społeczno-polityczne), które doprowadziły do przekształcenia Węgier w kraj demokracji parlamentarnej. W X 1989 WSPR przekształciła się w Węgierską Partię Socjalistyczną. W wyborach parlamentarnych IV–V 1990 zwyciężyło Węg. Forum Demokratyczne. W V 1990 powstał prawicowy rząd J. Antalla. Uchwalone VI 1990 przez Zgromadzenie Narodowe zmiany konstytucji usankcjonowały transformację polityczną i gospodarczą Węgier. 1994–98 i od 2002 u władzy znaleźli się socjaliści, a 1998–2002 władzę sprawował prawicowy rząd V. Orbana (FIDESZ). W 1999 Węgry przystąpiły do NATO, a 2004 — UE; W IV 2010 po zdecydowanym zwycięstwie w wyborach parlamentarnych do władzy powrócił FIDESZ.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia