Wiedeń
 
Encyklopedia PWN
Wiedeń, Wien Wymowa,
stolica Austrii, w północno-wschodniej części kraju, w Kotlinie Wiedeńskiej, u podnóża Lasu Wiedeńskiego, nad Dunajem.
stanowi osobny kraj związkowy o pow. 415 km2. Największy ośr. przem. Austrii; rozwinięty przemysł maszyn., elektrotechniczny, precyzyjny, środków transportu (m.in. lokomotywy, samochody ciężarowe), spoż., odzieżowy i włók., chem. (w tym petrochemiczny), skórz., drzewny, poligraficzny, porcelanowy; zakłady przem. są gł. skupione we wschodniej części miasta (m.in. Floridsdorf), wzdłuż Dunaju i w dzielnicach południowych. Europejska siedziba ONZ i in. organizacji międzynar. (m.in. Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową — OPEC); gł. ośr. handl.-finansowy kraju; miejsce corocznych targów międzynar.; największy węzeł komunik. Austrii o dużym znaczeniu międzynar.; metro; port rzeczny; międzynarodowy port lotniczy Schwechat. Jeden z największych ośr. kult. i nauk. Europy; siedziba Austr. Akad. Nauk (zał. 1847); liczne szkoły wyższe: uniw. (zał. 1365), politechnika (zał. 1815), wyższa szkoła ekon., roln., sztuk pięknych (zał. 1692), muz.; biblioteki (największe: nar. i uniwersytecka), muzea i galerie (m.in. Kunsthistorisches Museum, Albertina oraz Naturhistorisches Museum); słynna opera i filharmonia (prowadzi działalność koncertową od 1842); 2 ogrody bot. i ogród zool. (zał. 1738); miejsce licznych festiwali, kongresów i konferencji; ośr. turyst. o międzynar. znaczeniu. Najstarsza część miasta z licznymi zabytkami znajduje się na pr. brzegu Kanału Dunajskiego (zachodnia odnoga Dunaju), na miejscu rzymskiego osiedla Vindobona i średniow. miasta; jest otoczona zespołem dzielnic mieszkaniowych i reprezentacyjnych z XVIII i XIX w. oraz licznymi parkami (Prater — o charakterze rozrywkowym i sport.-wypoczynkowym, Park Miejski z kawiarnią, w której odbywały się plenerowe koncerty, m.in. Straussów, z licznymi pomnikami, park Schönbrunn) i ogrodami. Znaczne obszary dzielnic zewn., zwłaszcza położonych u podnóża Lasu Wiedeńskiego, zajmują lasy i winnice.
Historia. Osada celtycka, twierdza rzymska Vindobona o dużym znaczeniu wojsk.; dzieje po upadku cesarstwa rzymskiego niejasne; w XI w. ważna osada handl. nad Dunajem; 1121, 1137 prawa miejskie; od ok. 1130 siedziba Babenbergów, 1251–76 pod panowaniem króla czeskiego Przemysława Ottokara II; 1276 (formalnie 1282) pod rządami Habsburgów; w 2. poł. XIV w. znaczny ośr. handl. i kult. (stol. i rezydencja monarchii habsburskiej, uniw., biskupstwo od 1469); 1485–90 pod rządami króla węg. Macieja Korwina; bezskutecznie oblegany przez Turków 1529 i 1683 (wiedeńska odsiecz, Kahlenberg). Ze wzrostem potęgi Habsburgów stał się ważnym międzynar. ośr. polit., od 2. poł. XVIII w. jednym z gł. ośr. sztuki, kultury, centrum muz. Europy (działali tu m.in. J. Haydn, W.A. Mozart, L. van Beethoven, F. Szubert, J. Brahms, G. Mahler, J. Strauss). Od 1804 gł. miasto i stol. cesarstwa austr.; 1814–15 miejsce obrad kongresu wiedeńskiego; w XIX w. rozwój przemysłu, rozbudowa miasta; znaczny wzrost liczby ludności (u schyłku średniowiecza ok. 50 tys., 1700 — ok. 100 tys., 1850 — ok. 431 tys.); 1848 walki rewolucyjne (Wiosna Ludów); 1861 uzyskał miejski samorząd; od 1867 stol. monarchii austro-węg., od 1918 Rep. Austrii (której 1/3 mieszk. zamieszkiwała Wiedeń); od XII 1921 status kraju związkowego; 1927 zbrojne wystąpienia robotnicze; 1934 powstanie Schutzbundu; 1938 włączony do hitl. Niemiec (Anschluss); IV 1945 znacznie zniszczony podczas działań wojennych; do 1955 podzielony na 4 strefy okupacyjne (amer., ang., fr., sowiecka); miejsce międzynar. spotkań i negocjacji (m.in. 1979 podpisanie układu SALT II).
Zabytki. Najważniejszym zabytkiem Wiednia jest katedra Św. Szczepana (XII, XIV–XVI w.), z zachowanym późnorom. portalem gł., zw. Bramą Olbrzymów; wewnątrz późnogot. ambona z piaskowca (ok. 1500, A. Pilgram) z autoportretem rzeźbiarza stanowiącym wspornik; pod posadzką katedry — katakumby przeznaczone na sarkofagi i urny (56) zmarłych czł. dyn. Habsburgów (wg prawa dynastii w Wiedniu znajdowały się 3 miejsca ich pochówku: katedra Św. Szczepana — wnętrzności, krypta w kościele Kapucynów — ciała, kościół Augustianów — serca). Inne kościoły: rom. Św. Ruprechta (XI–XIII w., przebudowa), wczesnogot. Św. Michała (XIII–XIV w.), Minorytów (XIV w., przebudowa XVIII w.), Augustianów (XIV w., przebudowa XVIII w.) z grobowcem arcyks. Marii Krystyny (1801–05, A. Canova) i kryptą w got. kaplicy z 54 srebrnymi urnami mieszczącymi serca Habsburgów, St. Maria am Gestade (XIV–XV w., restaurowany 1817–24), Franciszkanów (XIV w., przebudowa XVII w.), Kawalerów Maltańskich (XIV, XIX w.), Dziewięciu Chórów Anielskich (XIV w., barok. fasada — 1662, P.A. Carlone), Jezuitów zw. Uniwersyteckim (1. poł. XVII w., przebudowa XVIII w.), Dominikanów (1631–74, C. Biasino, A. Canevale), Kapucynów (1622–32) z cesarską kryptą grobową (fundacji ces. Macieja i jego żony Anny Tyrolskiej), Św. Piotra (1702–33, J.L. von Hildebrandt), barok. Św. Karola Boromeusza (1716–37, J.B. Fischer von Erlach). Wśród pałaców Wiednia najważniejsze miejsce zajmują 3 rezydencje: Hofburg — dawna cesarska rezydencja, nieregularny zespół budowli (XIII–XIX w.), ob. wielki zespół muzealny Schönbrunn; Belweder — barok. zespół pałacowo-ogrodowy (1. poł. XVIII w., von Hildebrandt) złożony z 2 pałaców (Dolnego i Górnego Belwederu; w nich m.in. muzea) rozdzielonych regularnym ogrodem francuskim. Inne pałace: Starhembergów (1650–61), Lobkowitzów (1685–87, G.P. Tencal, portal 1709–10, Fischer von Erlach), Zimowy księcia E. Sabaudzkiego (1697–98, Fischer von Erlach, rozbudowa 1708–09, von Hildebrandt; ob. Min. Finansów), ogrodowy Lichtensteinów (1698–1711, D. Martinelli; freski 1704–08, A. Pozzo; ob. Muzeum Sztuki Nowoczesnej), Schwarzenbergów (1697–1714, von Hildebrandt), Kinskych (1713–16, von Hildebrandt). Na skutek XIX-wiecznej regulacji miasta, rozpoczętej zniesieniem fortyfikacji (od 1857), na ich miejscu powstała wielka reprezentacyjna obwodnica Ring z licznymi publicznymi gmachami — m.in.: Staatsoper (1861–69, A. Siccardsburg, E. von der Nüll), Akad. Sztuk Pięknych (1872–76, T. Hansen), kościół Wotywny (Votivkirche) w stylu fr. gotyku (1856–79, H. Ferstel), Kunsthistorisches Museum i Naturhistorisches Museum (oba 1872–81, G. Semper, K. von Hansenauer), ratusz (1872–83), parlament (1873–83, Hansen), Uniwersytet (1873–84, Ferstel), Giełda (1874–77, Hansen), Burgtheater (1874–88), Nowy Hofburg (1881–1913), pomnikami — m.in.: Marii Teresy (1888), J.W. Goethego (1900), oraz parkami — m.in.: Volksgarten, Ogród Zamkowy (Burggarten) z pomnikiem W.A. Mozarta — 1896, V. Tilgner i Park Miejski (Stadtpark) z wieloma pomnikami (w tym najbardziej znany pomnik Wiednia poświęcony J. Straussowi synowi — 1923, E. Hellmer) oraz kawiarnią tzw. Kursalon (miejsce tradycyjnych, letnich koncertów plenerowych zapoczątkowanych przez E. Straussa); zabudowę Ringu dopełniają liczne budynki mieszkalne, handl. i biurowe, częściowo zastąpione po 1945 nowoczesnymi., np. Ringturm (1953–55, E. Boltenstern). W końcu XIX i pocz. XX w. powstało w Wiedniu wiele budowli secesyjnych i modernist., dających pocz. tzw. wiedeńskiej szkole arch., której najpopularniejszymi przedstawicielami byli: O. Wagner — stacje kolei miejskiej (ob. metra) na pl. Św. Karola (Karlsplatz, 1894–1900), budynek Pocztowej Kasy Oszczędnościowej (1904–06), kościół Am Steinhof (1903–07), willa własna w Hütteldorfie (1912–13); J. Hoffman — kolonia willowa Hohe Warte (1902–06); M. Olbrich — pawilon wystawowy Secesji (1897–98); A. Loos — dom Steinera (1910). W okresie międzywojennym na obrzeżach Wiednia powstały nowe dzielnice z zespołami komunalnego budownictwa mieszkaniowego (m.in. Karl Marx-Hof — 1927–30, K. Ehm). Po 1945 w architekturze panował funkcjonalizm: Ringturm, Muzeum Sztuki XX w. (1962, K. Schwanzer), zespół wielofunkcyjnego centrum konferencyjno-organizacyjnego UNO-City (lata 70., J. Staber); Hundertwasserhaus (projektowany 1977 przez Hundertwassera, zrealizowany 1983–85), Haau-Kaufhaus (1985–90, H. Hollein). W Wiedniu zachowanych jest wiele pomników i fontann, m.in.: got. kapliczka Spinnerin am Kreuz (XV w.), barok. kolumna Św. Trójcy zw. kolumną Zarazy lub Morową (część arch. 1687–93, Fischer von Erlach), Fontanna Opatrzności (1737–39, G.R. Donner); zabytkowe centrum W. zostało wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wiedeń, katedra Św. Szczepana fot. Βsterreich Werbung/Wiesenhofer
Wiedeń, Dolny Belweder, 1713-16fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Burgtheater fot. M. Czaplicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Prater fot. M. Kosińska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Kunsthistorisches Museum fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, katedra pw. Św. Szczepana (Austria)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Belweder (Austria)fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, gmach Naturhistorisches Museum, lata 80. XIX w. (wg projektu Gottfrieda Sempera i K. Hasenauera). fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Schönbrunn (Wiedeń)fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Pawilon Secesji, 1898 (Austria)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, Hundertwasserhaus, wzniesiony 1983–85 (Austria)fot. J. Sito/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Oblężenie Wiednia, rycina holenderska (M. Visscher), koniec XVII w. — Muzeum Narodowe, Krakówfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, ogród przed Górnym Belwederem fot. A. Oleńska-Sikora/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, rzeźba sfinksa przed pałacem Górnego Belwederu fot. A. Oleńska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, kościół Św. Karola Boromeusza, 1716–37, wg projektu Johanna Bernharda Fischera von Erlach, ukończony przez syna Josefa Emanuela.fot. M. Pawłowicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia