wojny polsko-moskiewskie

wojny polsko-moskiewskie 1492–1667,

wojny toczone przez Polskę i Litwę z Moskwą (Rosją) od końca XV w. do XVII w. Wzrost siły wielkiego księstwa moskiewskiego, jaki nastąpił w XV w., a którego świadectwem było ostateczne zrzucenie zwierzchnictwa tatarskiego (1480), i głoszony przez władców moskiewskich program zjednoczenia wszystkich ziem ruskich pod zwierzchnictwem Moskwy (tzw. zbieranie ziem ruskich) doprowadziły do wojen moskiewsko-litewskich, do których następnie włączyła się także Polska; istotnym czynnikiem było również dążenie Rosji do uzyskania dostępu do morza.

Rozpoczął je 1492 Iwan III i trwały z przerwami do 1537. Moskwa opanowała kolejno Wiaźmę i obszary nad górną Oką (1492–94), ziemię czernihowską, siewierską i część smoleńskiej (1500–03), Smoleńsk (1512–22); część pogranicznych kniaziów ruskich przeszła dobrowolnie na stronę Moskwy. Polska po raz pierwszy poparła Litwę za Zygmunta I Starego (bitwa pod Orszą 1514); na przełomie 1534 i 1535 dzięki pomocy polskiej zajęto niewielką część straconych ziem (Siewierszczyzna), 1537 zawarto rozejm. Nowy okres wojen rozpoczął 1558 Iwan IV Groźny, uderzając na Inflanty. Walki toczone w kilku etapach przez Zygmunta II Augusta, następnie Stefana Batorego (1579 zdobycie Połocka, 1580 Wielkich Łuków), zakończyły się korzystnym dla Polski rozejmem w Jamie Zapolskim (1582); Moskwa zrzekła się praw do Inflant i niektórych ziem pogranicznych (z Połockiem). W 1604 grupa magnatów (Mniszchowie, Wiśniowieccy), wykorzystując kryzys w Rosji związany z wygaśnięciem carskiej dynastii Rurykowiczów, podjęła wyprawę interwencyjną na Moskwę (Dymitr Samozwaniec I); 1609 Polska oficjalnie rozpoczęła wojnę; wojska polskie pod dowództwem S. Żółkiewskiego odniosły 1610 zwycięstwo pod Kłuszynem, zdobyły Moskwę; część bojarów obwołała carem królewicza polskiego Władysława; gdy jednak z pretensjami do tronu wystąpił król Zygmunt III Waza, wybuchło powstanie (1612); polską załogę w Moskwie zmuszono do kapitulacji, odparto polską odsiecz prowadzoną przez J.K. Chodkiewicza. Kolejna wyprawa polska (1617–18) dotarła pod Moskwę, ale jej nie zdobyła; 1618 zawarto rozejm w Deulinie, uzyskując Smoleńsk, Białą i Czernihów. W 1632 Moskwa wznowiła wojnę, uderzając na Smoleńsk; odsiecz polska pod dowództwem Władysława IV Wazy zdobyła Smoleńsk; 1634 zawarto w Polanowie pokój, potwierdzający rozejm deuliński. Ostatnie wojny polsko-moskiewskie były następstwem podjętej 1653 w Moskwie uchwały o przyłączeniu Ukrainy do Rosji, potwierdzonej 1654 przez kozacką radę w Perejasławiu. W 1654–55, wykorzystując najazd szwedzki na Rzeczpospolitą, Rosja zajęła Smoleńsk, Białoruś, część Litwy z Wilnem; wojnę przerwał rozejm 1656 w związku z rozpoczęciem wojny szwedzko-rosyjskiej. W następstwie ugody hadziackiej i wzmocnienia pozycji Polski na Ukrainie 1659 na nowo wybuchły walki; 1660 wojska polskie odniosły kilka zwycięstw (pod Połonką, Cudnowem, odzyskanie Wilna), jednak działania 1663–64 nie dały rezultatów; niekorzystny dla Polski rozejm andruszowski 1667 położył kres walkom; odstąpiono Rosji zajętą już przez nią Smoleńszczyznę, Siewierszczyznę i Ukrainę Lewobrzeżną, a tereny kozackie miały stanowić kondominium polsko-rosyjskie; potwierdzono go ostatecznie 1686 traktatem Grzymułtowskiego.