Zygmunt III Waza
 
Encyklopedia PWN
Zygmunt III Waza, ur. 20 VI 1566, Gripsholm (Szwecja), zm. 30 IV 1632, Warszawa,
król Polski, król Szwecji.
Kalendarium
Urodził się 20 VI 1566 w Gripsholm (Szwecja). Był synem króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki, ojcem Władysława IV, Jana II Kazimierza i Karola Ferdynanda Dzięki poparciu J. Zamoyskiego został wybrany na tron polski 19 VIII 1587 (koronowany 27 XII); ponieważ jednocześnie (22 VIII) królem obrano arcyksięcia Maksymiliana, Zygmunt Waza toczył z nim wojnę, zakończoną zwycięstwem Zamoyskiego pod Byczyną (1588) i układem bytomsko-będzińskim (1589).
Gorliwy katolik, polityk
Zygmunt III, gorliwy katolik, zrażał do siebie zarówno protestanckich Szwedów, jak i polski obóz reformacyjny. Dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia absolutyzmu wg wzorów hiszpańskich; podstawą jego polityki było współdziałanie z papiestwem i Habsburgami (1592 poślubił Annę, córkę arcyksięcia Karola, a po jej śmierci 1605 — jej siostrę, Konstancję). Brak oparcia rządów Zygmunta III w społeczeństwie i otaczanie się niewielką grupą faworytów, doprowadziło do rozłamu i starć; już 1589 na sejmie pacyfikacyjnym przeprowadzono rehabilitację dawnych zwolenników arcyksięcia Maksymiliana; król podjął tajne rokowania z Habsburgami, którym za cenę 400 tysięcy guldenów i pomoc w umocnieniu się na tronie szwedzkim był skłonny odstąpić tron polski; ujawnienie na sejmie 1592 planów królewskich doprowadziło do osłabienia autorytetu króla, nie wpłynęło jednak na zmianę jego polityki. Gwałtowna opozycja szlachecka, hamowana początkowo przez Zamoyskiego, znalazła ujście w rokoszu sandomierskim 1606–09; mimo klęski rokoszan pod Guzowem (1607) król musiał się wyrzec wszelkich prób wzmocnienia władzy oraz innych reform. Popierana przez króla unia brzeska (1596) podporządkowała papieżowi Kościół prawosławny w Polsce; wywołała ona jednak silne niezadowolenie znacznej części ludności prawosławnej. Przeciw unii wystapili zwłaszcza Kozacy, którzy już wcześniej na ograniczenie swych swobód (1590) odpowiedzieli powstaniami (kozackie powstania).
Król Szwecji, wojny
Po śmierci ojca Zygmunt III objął 1592 tron szwedzki i za cenę zatwierdzenia praw luteranizmu został koronowany na króla szwedzkiego; regencję musiał powierzyć stryjowi, Karolowi Sudermańskiemu (Karol IX Sudermański); 1598 z pomocą Danii, Lubeki i Hiszpanii Zygmunt Waza podjął zbrojną wyprawę, zajął Kalmar i Sztokholm; po klęsce pod Linköping (5 X 1598) powrócił do Polski, a sejm szwedzki ogłosił 1599 jego detronizację; w odpowiedzi Zygmunt III przyznał Polsce należącą do Szwecji północną Estonię, wskutek czego 1600 wojska szwedzkie wkroczyły do Inflant; wojna polsko-szwedzka trwała (z przerwami) ok. 30 lat; przerwane 1611 działania podjął 1617 Gustaw II Adolf, zakończył je niekorzystnym dla Polski rozejmem w Starym Targu. Tocząc wojnę ze Szwecją, Zygmunt Waza poparł wyprawę Dymitra Samozwańca I na Moskwę (1605); toczącą się tam wojnę domową postanowił wykorzystać dla próby zbrojnego podporządkowania Rosji; 1609–11 wojska polsko-litewskie oblegały Smoleńsk; hetman S. Żółkiewski rozbił 1610 pod Kłuszynem głównie armię rosyjską i opanował Moskwę. Plan osadzenia na tronie moskiewskim królewicza Władysława nie udał się, m.in. z powodu dążenia samego Zygmunta III do objęcia tego tronu, co było dla Rosjan nie do przyjęcia; załoga polska na Kremlu została oblężona i 1612 zmuszona do kapitulacji, a królewicza polskiego zdetronizowano; nową, nieudaną wyprawę interwencyjną 1617–18 zakończono rozejmem w Deulinie (1618). Zawarcie przez Zygmunta III przymierza polsko-austriackiego (1613), zapewniającego obu stronom wolność zaciągów wojskowych, umożliwiło w okresie powstania czeskiego (1618–20) wysłanie na służbę Habsburgów oddziałów lisowczyków; przyczyniło się to do zerwania stosunków z Turcją. W 1620 wyprawa Żółkiewskiego na Mołdawię spotkała się z odwetem tureckim i wojska polskie poniosły klęskę pod Cecorą; 1621 wyprawa turecka pod Chocim zakończyła się sukcesem strony polskiej i podpisaniem pokoju polsko-tureckiego (1621), który ustalał granicę na Dniestrze.
Ocena panowania
Mimo zwycięstw i zdobyczy terytorialnych szlachta była niechętna królowi i jego polityce; coraz częściej występowała dezorganizacja aparatu państwowego; na Rusi Czerwonej toczyły się wojny między magnatami, nie opłacane wojska najemne ogłaszały konfederacje i grabiły kraj. Kryzys wystąpił w okresie najazdu szwedzkiego na Prusy, którego nie udało się powstrzymać, nie odzyskano też strat w Inflantach. Okres rządów Zygmunta Wazy, który przeniósł swą rezydencję do Warszawy, zaznaczył się rozkwitem sztuki, a zwłaszcza muzyki. Mecenat króla odegrał ważną rolę w okresie manieryzmu i wczesnego baroku; sam uprawiał złotnictwo, malarstwo, muzykę; zatrudniał m.in. S. Gucciego, G. Trevana, portrecistę M. Kobera, T. Dolabellę, K. Boguszewskiego, P.C. Soutmana, gdańskich złotników i zegarmistrzów; stworzył galerię obrazów i powiększył kolekcję arrasów wawelskich; dokonał przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, zamku w Łobzowie i północnego skrzydła zamku na Wawelu, wzniósł rezydencję w Ujazdowie. Zmarł 30 IV 1632 w Warszawie. W Warszawie znajduje się jego pomnik (Zygmunta III, Kolumna).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Orzeł z okresu Wazów rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Alchemik Sędziwój i król Zygmunt III Waza, 1867 — Muzeum Sztuki, Łódź fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Książęta Szujscy przed królem Zygmuntem III na Sejmie warszawskim w 1611 roku, miedzioryt z XVII wiekufot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Szóstaki: koronny Zygmunta III Wazy, 1596 (u góry) i Stanisława Augusta Poniatowskiego, 1795 - awers i rewersfot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Szóstaki: koronny Zygmunta III Wazy, 1596 (u góry) rewers fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Zamek Królewski fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia