wojny polsko-szwedzkie

wojny polsko-szwedzkie 1563–1721,

wojny między Polską a Szwecją od połowy XVI w. do początku XVIII w. Przyczyną ich było dążenie Szwecji do opanowania południowo-wschodnich i południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego, sprzeczne z interesami Polski w Inflantach i z jej próbami (od czasów Zygmunta II Augusta) prowadzenia własnej polityki morskiej (dominium maris Baltici); dodatkowym powodem wojen był konflikt dynastyczny.

W 1563–68 pierwsze starcie zbrojne w okresie północnej wojny siedmioletniej (1563–70) na tle rywalizacji o Inflanty. Długotrwałe wojny polsko-szwedzkiej rozpoczęły się 1600 ogłoszeniem przez Zygmunta III Wazę inkorporacji północnych Inflant do Polski. W odpowiedzi Szwedzi uderzyli na Inflanty. Początkowo (1600–11) wojna miała przebieg wyrównany (m.in. zwycięstwo Polski 1605 pod Kircholmem, utrata Mitawy 1609); w drugiej fazie (1617–22) przewagę uzyskali Szwedzi, zajmując część Inflant z Parnawą i Rygą. W 1625 Szwedzi wznowili wojnę zajmując Dorpat, a następnie (1626) Prusy Królewskie z Piławą, Braniewem, Elblągiem, Tczewem, Oliwą i Puckiem. Mimo kilku zwycięstw polskich (Oliwa 1627, Trzciana 1629) Szwedzi utrzymali przewagę, co znalazło wyraz w rozejmie altmarskim (1629); ustąpili z Pomorza dopiero po kolejnym rozejmie w Sztumskiej Wsi (1635). W 1655 Szwedzi ponownie uderzyli na Polskę (tzw. potop), rozpoczynając wojnę północną 1655–60. Początkowo, w wyniku zdrady magnatów, odnosili błyskawiczne sukcesy (25 VII 1655 kapitulacja pod Ujściem, 18 VIII poddanie Litwy, 8 IX zajęcie Warszawy, 17 X Krakowa, 26 X kapitulacja armii koronnej, ucieczka Jana II Kazimierza na Śląsk); grabieże, gwałty i inkwizycje szwedzkie wywołały zbrojny opór; rozwijała się wojna partyzancka, w której brali udział także chłopi i mieszczanie (głównie na Podkarpaciu i w Wielkopolsce). W XII 1655 szlachta zawiązała konfederację w Tyszowcach (przekształconą I 1656 w konfederację generalną w Łańcucie), a walki, m.in. pod wodzą S. Czarnieckiego, objęły całą niemal Polskę. W 1656 Szwecję poparła Brandenburgia. Wobec rosnącej przewagi polskiej, Szwedzi wystąpili z projektem rozbioru Polski (XII 1656 traktat w Radnot — Szwecja, Brandenburgia, Siedmiogród, Kozacy, Bogusław Radziwiłł); rezultatem traktatu był 1657 najazd siedmiogrodzkich wojsk Jerzego II Rakoczego. Po stronie Polski stanął cesarz Leopold I, Dania wypowiedziała wojnę Szwecji, a traktaty welawsko-bydgoskie przyciągnęły na stronę polską elektora brandenburskiego Wojska Karola X Gustawa wycofały się, a Rakoczy został rozbity (Czarny Ostrów). W 1660 Polska i Szwecja zawarły w Oliwie pokój, zachowując w zasadzie przedwojenny stan posiadania. W początkach XVIII w. Polska została wciągnięta w tzw. wojnę północną 1700–21; po zwycięstwie nad Rosją i Saksonią Szwedzi wkroczyli (1701) do Polski; popierani przez część szlachty i magnatów przyczynili się do osadzenia na tronie Stanisława Leszczyńskiego (1704) i do abdykacji Augusta II (1706). Po klęsce Szwedów w Rosji (1709) na tron powrócił August II.